Ewangelicy
ESCHATOLOGIA ŚWIĘTA I OBCHODY CMENTARZ MODLITWY
Dormitorium Ewangelicy - Historia Cmentarza

 

Jacek Studziński
CMENTARZ EWANGELICKI PRZY ULICY LIPOWEJ

 

Dzieje cmentarza ewangelickiego przy ulicy Lipowej wiążą się nierozłącznie z historią cmentarza rzymskokatolickiego założonego w 1794 roku. Należy tu nadmienić, że pierwotnie cmentarze funkcjonowały w powiązaniu z kościołami parafialnymi, wewnątrz których chowano jedynie duchownych i dobrodziejów świątyń. Pozostałych wiernych grzebano w ziemnych mogiłach usytuowanych wokół budynku kościelnego. Z zasady dysponowano skromnym obszarem, co wymuszało wielowarstwowe pochówki, sprzyjające zagrożeniu epidemiologicznemu. Dlatego też mając świadomość niebezpieczeństwa, od końca XVIII wieku dążono do wyprowadzania cmentarzy poza obszar miasta. Tak też było i w Lublinie, w którym, jako jedynym z pierwszych polskich miast, nekropolię ulokowano poza zabudową, na gruntach zwanych Rurami Brygidkowskimi. Ku cmentarzowi prowadziła droga dojazdowa obsadzona lipami, stąd też wywodziła się jego późniejsza nazwa „na Lipkach”.

Początki funkcjonowania lubelskiej nekropolii były trudne, gdyż w powszechnej świadomości brakowało akceptacji chowania swych bliskich z dala od kościoła. Niewątpliwie fakt ten przyczynił się do kilkunastoletniego wstrzymania użytkowania cmentarza. Dopiero gdy w 1811 roku lubelscy masoni pozwolili na chowanie swych zmarłych na nowym cmentarzu, ich śladem podążyli inni.

Nie inaczej było w przypadku ewangelików, którzy początkowo chowali zmarłych na cmentarzu przykościelnym. Zmianę zwyczaju przyniosło zdecydowane stanowisko władz miejskich, nakazujące parafii ewangelickiej zakupienie gruntu przylegającego do już istniejącego cmentarza „na Lipkach”1. Miało to miejsce w 1826 r. Osobą odpowiedzialną za zebranie funduszy wśród parafian uczyniono pastora Jana Karge. Na potrzeby nowego cmentarza zakupiono pół morgi ziemi przylegającej do części rzymskokatolickiej od północy, którą jeszcze w latach trzydziestych XIX wieku otoczono ceglanym murem2.

Jakkolwiek cmentarz przykościelny oficjalnie był użytkowany do 1831 roku, to już w 1826 roku pochowano na nowym cmentarzu Annę z Henclów Müller. Seweryn Sierpiński wymienia w przewodniku po mieście Lublinie, wydanym w 1839 roku3, kilka interesujących nagrobków, należących do: Bronisławy Pyzikowskiej (zm. 1829), Karoliny Strzemiecznej (zm. 1830) (Sierpiński zniekształcił jej nazwisko na Strzemienna), Krystiana Technera (zm. 1831), Filipa Augusta Sztettuera (zm. 1832), Emila Wagnera (zm. 1833), Anny Bronikowskiej (zm. 1834), Aleksandry Bartolemic (zm. 1834), Stanisława Hildebranda (zm. 1835) czy Karoliny Żukowskiej (zm. 1837). Jeszcze na początku lat dziewięćdziesiątych XIX wieku na cmentarzu istniały nagrobki Bronikowskiej, Pyzikowskiej, Sztettuera i Wagnera. Zachowały się z nich obecnie [artykuł został wydany w roku 2007 – przyp. Administratorki Dormitorium] tylko dwa o niezmienionej bryle i czytelnych inskrypcjach. Jeden z nich, Bronisławy Pyzikowskiej w kształcie prostokątnej tablicy zwieńczonej trójkątnym szczytem, jest wmurowany w ceglany mur. Drugi, znacznie ciekawszy od strony artystycznej, należy do Anny Bronikowskiej. Ma on formę prostopadłościanu osadzonego na wysokim cokole i zwieńczonego trójkątnym szczytem z wazonem. Naroża części centralnej nagrobka pokrywa bogata dekoracja o motywach roślinnych.

Około 1840 roku założono cmentarz prawosławny, przylegający od zachodniej strony do cmentarza ewangelickiego4.

Od połowy XIX wieku upowszechnił się zwyczaj stawiania nagrobków małżeństw mieszanych wyznaniowo na pograniczu części ewangelickiej i katolickiej.

Przez następne pół wieku cmentarz nie był poszerzany. Pod koniec dziewiętnastego stulecia odnotowano, że jest przepełniony mogiłami i nagrobkami. Kwesta ta stawała się coraz bardziej paląca tym bardziej, że chowano tu również żołnierzy rosyjskich wyznania ewangelickiego, pochodzących z Łotwy i Estonii. Starania o powiększenie cmentarza podjął już pastor Karol Jonscher, jednak teren przylegający do niego stanowił własność donacyjną i nie mógł być sprzedany bez zgody władz Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchowych. Dopiero w 1898 roku przełamano barierę administracyjną i dzięki składkom zakupiono grunt o powierzchni nieco przekraczającej jedną morgę5. Uroczyste poświęcenie nowego cmentarza odbyło się 29 września 1989 roku6. Murowane ogrodzenie nekropolii wykonał Ludwik Reiss, natomiast żeliwną bramę i metalowe pręty ogrodzenia odlano w miejscowej fabryce Wacława Moritza. W nowej części jako pierwszą pochowano 3 października 1898 roku niespełna dwuletnią córeczkę wyrobnika Jana Fibelkorna.

Na terenie cmentarza ewangelickiego znajdują się nagrobki rodzin wielce zasłużonych dla Lublina. Należy wśród nich wyróżnić marmurowy nagrobek znanego przemysłowca i filantropa Juliusza Vettera (fundatora m.in. Szpitala Dziecięcego przy ul. Staszica) oraz jego żony Bronisławy, wyróżniający się dobrym rzemiosłem artystycznym. Na grobowcu Juliusza umieszczono znamienną inskrypcję: PRZESZEDŁ DOBRZE CZYNIĄC.

Przy murze cmentarnym znajduje się jeszcze jeden grobowiec rodziny Vetterów, wykonany z piaskowca, skrywający doczesne szczątki Karola Rudolfa (zm. 1883), przemysłowca, twórcy fortuny rodzinnej, jego córek – Karoliny Julianny (zm. 1893) i Kazimiery Wysockiej z d. Vetter (zm. 1974) oraz syna Augusta Karola (zm. 1907), znanego przemysłowca i społecznika, zasłużonego dla powstania Lubelskiej Szkoły Handlowej. W najstarszej części cmentarza zachował się żeliwny nagrobek rodziny Piaskowskich, dobrodziejów tutejszego kościoła. Warto również odnotować rodzinne nagrobki lubelskich przemysłowców: Plage, Hessów, Gerliczów i znanych cukierników Semadenich.

Od lat siedemdziesiątych XX wieku miejsca na cmentarzu nabywają również rodziny spoza parafii. Obok starych, zabytkowych nagrobków pojawia się coraz więcej nowych, często pozbawionych znaczących walorów artystycznych.

Przypisy:
1. Archiwum Państwowe w Lublinie, Rząd Gubernialny Lubelski, sygn. Adm. 756. Akta tyczące się kościoła ewangelickiego, plebanii i cmentarza.
2. Archiwum Państwowe w Lublinie, Komisja Wojewódzka Lubelska, sygn. 253.
3. S. Z. Sierpiński, Obraz miasta Lublina, Warszawa 1839.
4. Archiwum Państwowe w Lublinie, Komisja Wojewódzka Lubelska, sygn. 253.
5. A. S., Nowy cmentarz ewangelicki w Lublinie, „Zwiastun Ewangeliczny”, 1899, R. II, nr 1.
6. Nowy cmentarz to obszar po stronie północnej głównej alei wiodącej na cmentarz prawosławny rozdzielającej obie części cmentarza ewangelickiego.

 

 

Powyższy artykuł jest częścią pracy zbiorowej
pt. „Parafia Ewangelicko-Augsburska w Lublinie.
Historia – tradycja – współczesność”

wydanej pod redakcją Ks. dra Dariusza Chwastka
w Lublinie w roku 2007.






Znakomitym źródłem informacji o Cmentarzu Ewangelickim w Lublinie
jest cykl filmów, przygotowanych przez Państwo Magdalenę i Andrzeja Nerów.
Filmy te są częścią ścieżki edukacyjnej, przebiegającej po tymże cmentarzu.
Zostały one zrealizowane w roku 2015 w ramach projektu
pt. "Rewaloryzacja cmentarza przy ul. Lipowej - dziedzictwa ekumenii i wielokulturowości."
Brązowy odnośnik zamieszony poniżej kieruje Czytelnika do kanału Youtube Zarządcy cmentarza,
czyli Parafii Ewangelicko-Augsburskiej Świętej Trójcy w Lublinie.

Magdalena i Andrzej Nerowie
CMENTARZ EWANGELICKI W LUBLINIE

[kliknij tutaj]

 




Więcej o wspomnianym wyżej projekcie rewaloryzacji cmentarza
można w Dormitorium przeczytać w dziale "Nagrobki" – "Rewitalizacja cmentarzy".


Zdjęcia Cmentarza Ewangelickiego przed rewitalizacją

zobaczyć można [tutaj].
Wkrótce w Dormitorium
dostępne będą także zdjęcia tego cmentarza
po rewitalizacji.





Jerzy Utnik (1938-2012)
PŁONĄ ZNICZE


Płoną znicze
czas wspomnień
ożyły marsze pieśni
tych co odeszli

seans śmierci

zjednani z ziemią
płomieniem słowa nadają
tu
kamień zmurszały jak człowiek
tu
zaschnięte barwy mundurów
łzy
świeże czyichś wspomnień kwiaty
pochylże głowę ty,
który jesteś przechodniem


Jerzy Utnik był aktywnym i oddanym członkiem
Rady Parafialnej Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego Świętej Trójcy w Lublinie.
Zapoczątkował opracowywanie historii lubelskiej parafii,
popularyzował także życie lubelskich ewangelików w mediach.
Był jedną z osób przeprowadzających inwentaryzację grobów
na cmentarzu ewangelickim przy ul. Lipowej,
gdzie obecnie spoczywają jego szczątki.

Wiersz „Płoną znicze" opublikowany został w tomie "Ściganie światła",
wydanym przez Nauczycielski Klub Literacki im J. Czechowicza (Lublin 1985, s. 6),
(przedruk – "Informator Luteranów Lubelskich" nr 5, X.-XI.2013 r. - kliknij tutaj,
tam również przeczytać można wspomnieniową notatkę biograficzną).



 

Powyżej zamieszczone są materiały,
dotyczące Cmentarza Ewangelickiego,
który jest częścią wielowyznaniowej nekropolii przy ul. Lipowej.

Czytelnikom zainteresowanym najstarszym lubelskim cmentarzem ewangelickim,
znajdującym się przy ul. Ewangelickiej obok parafialnego kościoła Świętej Trójcy,
polecam opracowanie J. Czerepińskiej, J. Studzińskiego i G. Michalskiej
pt. „Wykaz inskrypcji nagrobnych”,

opisujące inskrypcje na tymże cmentarzu i ścianach kościoła
(artykuł zamieszczony jest w przytoczonej wyżej pracy zbiorowej
wydanej pod redakcją Ks. dra D. Chwastka).

Ogólną notatkę o tymże cmentarzu przykościelnym
przeczytać można w artykule pt. "Stary cmentarz ewangelicki",
opracowanym przez Katarzynę Czerlunczakiewicz
z Biura Miejskiego Konserwatora Zabytków, dostępnym
w "Informatorze Luteranów Lubelskich", nr 5 (X.-XI.2013)
(kliknij tutaj).