Remigiusz Pośpiech

Pamięci
Księdza Profesora Karola Mrowca

MUZYKA W LITURGII POGRZEBOWEJ

Muzyka stanowi istotny wymiar liturgii żałobnej (Officium Defunctorum) i towarzyszy jej od momentu powstania aż do dzisiaj. Od wieków śpiewane były zarówno wszystkie prawie teksty Liturgii Godzin, jak i celebracji mszy sprawowanej w intencji zmarłych¹. Co więcej, z biegiem czasu wykształcone zostały gatunki i formy muzyczne związane ściśle z liturgią pogrzebu, do których należy przede wszystkim Requiem oraz Officium Defunctorum w kręgu Kościoła katolickiego², a także kantata żałobna (Trauerode) czy Musikalische Exequien w środowiskach wspólnot ewangelickich³. Niezwykle bogata i różnorodna jest ponadto tradycja pieśni pogrzebowych, zarówno tych związanych z pobożnością ludową, wykonywanych najczęściej w domu zmarłego, jak i o przeznaczeniu liturgicznym, śpiewanych w kościele⁴. Celem niniejszego artykułu nie jest jednak szczegółowa analiza rozwoju form muzyki żałobnej, lecz przedstawienie aktualnie obowiązujących zasad i norm ukształtowania muzyki podczas liturgii pogrzebowej w okresie posoborowym. Zanim jednak zaprezentujemy poszczególne wskazania prawodawstwa liturgiczno-muzycznego, omówione zostaną, przynajmniej w ogólnym zarysie, podstawowe dla Kościoła katolickiego formy muzyki żałobnej, które nadal mogą być wykorzystywane w praktyce liturgicznej.

1. Z HISTORII FORM MUZYKI ŻAŁOBNEJ W KOŚCIELE KATOLICKIM

Requiem, określane również jako Missa de requiem lub Missa pro defunctis (msza żałobna, nazywana także mszą za zmarłych), stanowi rodzaj cyklicznej formy mszy, zawierającej zarówno części ordinarium (Kyrie, Sanctus i Agnus Dei), jak i proprium (Introit⁵, Graduale, Sequentia, Offertorium, Communio) Missae. Należy tym samym do najstarszych gatunków, a zarazem ukształtowań formalnych, europejskiej muzyki wielogłosowej⁶. Struktura Requiem, wraz z poszczególnymi tekstami liturgicznymi, została ukształtowana już w średniowieczu, ulegając kilkakrotnie modyfikacji⁷. Najpóźniej włączono do omawianego cyklu (liturgicznego i muzycznego) sekwencję Dies irae, która powstała w XIII wieku⁸. Ostatecznie porządek liturgii pogrzebowej ustalony został w księgach liturgicznych wydanych po Soborze Trydenckim: Missale Romanum (1570) oraz – dla egzekwii szczególnie uroczystych – Ceremoniale Episcoporum (1600). Missa pro defunctis celebrowana była podczas pogrzebu oraz w Dniu Zadusznym (Commemoratio Omnimum Fidelium Defunctorum), czyli 2. listopada, a zwyczajowo także trzeciego, siódmego i trzydziestego dnia po śmierci wiernego oraz w jej rocznicę.

Najstarsze zachowane wielogłosowe opracowania Requiem pochodzą z XV stulecia. Jedna z najwcześniejszych znanych kompozycji tego gatunku to powstałe ok. 1470 r. Requiem Guillaume’a Du Faya (ok. 1400-1474), które niestety nie zachowało się do dnia dzisiejszego⁹. Z tego samego mniej więcej okresu pochodzi Requiem Johannesa Ockeghema (ok. 1410-1497), uważane powszechnie za najstarszą kompozycję omawianego gatunku (niektórzy badacze datują je nawet na rok 1461)¹⁰. Pełne natomiast opracowanie części mszy żałobnej (wraz z sekwencją), tekstowo zgodne z rytem rzymskim, to powstała w 1516 r. Missa pro defunctis autorstwa innego twórcy kręgu franko-flamandzkiego – Antoine’a Brumela (ok. 1460-1520). Tradycja wielogłosowych opracowań Requiem w okresie renesansu kontynuowana była przez tak znanych twórców, jak działający w tym samym okresie Pierre de la Rue (ok. 1452-1518) i pochodzący ze Śląska Thomas Stolzer (ok. 1475-1526) czy najwybitniejsi muzycy XVI stulecia: Giovanni Pierluigi da Palestrina (ok. 1525-1594) oraz Orlando di Lasso (1532-1594). Po 1600 r., wraz z rozwojem charakterystycznego dla epoki baroku stylu koncertującego, powstawały wokalno-instrumentalne kompozycje omawianego gatunku. Przykładowo można tu wymienić dzieła Heinricha Ignaza Franza von Bibera (1644-1704), Johanna Josepha Fuxa (1660-1741), André Campry (1660-1744), Johanna Adolfa Hassego (1699-1783), François-Josepha Gosseca (1734-1829) czy Michaela Haydna (1737-1806). Niewątpliwie najbardziej znanym opracowanie muzycznym tekstów mszy żałobnej jest słynne, obrosłe legendą Requiem d-moll KV 622 Wolfganga Amadeusza Mozarta (1756-1791)¹¹, które stanowi swoisty punkt odniesienia zarówno dla kompozytorów wcześniejszych, jak i kolejnych epok¹². Należy tu także zauważyć, że począwszy od XIX stulecia obserwujemy z jednej strony zeświecczenie omawianego gatunku, który coraz częściej prezentowany był w salach koncertowych, z drugiej natomiast powstają kompozycje w specyficznym dla muzyki sakralnej klimacie modlitewnej zadumy nad przemijającym życiem człowieka¹³. Przykładem pierwszej z wymienionych tendencji są utrzymane w stylu operowym utwory Luigi Cherubiniego (1760-1842), Gaetano Donizettiego (1797-1848) oraz Giuseppe Verdiego (1813-1901), a przede wszystkim monumentalne, zdecydowanie wykraczające poza ramy liturgii Grande messe des morts Hectora Berlioza (1803-1869) z 1837 r. (przeznaczone na 600-osobowy chór mieszany, solistów i rozbudowaną orkiestrę, m.in. 50 instrumentów dętych blaszanych), a także estradowe z założenia (wykonane po raz pierwszy w Teatrze w Birmingham w 1890 r. Requiem b-moll Antonina Dvořáka (1841-1904). Z kolei ilustrację drugiego nutu, bardziej istotnego dla naszych rozważań, stanowią m.in. kompozycje Requiem Ferenca Liszta (1811-1886), Antona Brucknera (1824-1896), Gabriela Faurégo (1845-1924) czy – z XX stulecia – Maurice’a Duruflé (1902-1986).

Związane ze śmiercią i pogrzebem teksty określane jako Officium defuntorum, oparte głównie na śpiewie tzw. psalmów pokutnych swoimi korzeniami także sięgają okresu wczesnego średniowiecza. Popularne były przede wszystkim w środowiskach klasztornych, przez długi zaś czas wykonywano je monodycznie (chorałowo), często według różnych rytów lokalnych¹⁴. Po Soborze Trydenckim ustalony został określony kształt obrzędów pogrzebu, który zaaprobowano ostatecznie w wydanym w 1614 r. Rituale Romanum¹⁵. Ważną ich część stanowi oficjum za zmarłych, składające się z nieszporów (Ad Vesperas), jutrzni (Ad Matutinum – Invitatorium oraz 3 Nocturni - w sumie 9 antyfon z psalmami i 9 czytań z responsoriami) oraz chwalb (Ad Laudes). Tradycyjnie nadal wykonywane były jednogłosowo (w formie chorału gregoriańskiego), choć – przy szczególnych okazjach – opracowywano je również wielogłosowo (przede wszystkim teksty responsoriów oraz antyfon i psalmów). Przykładem są tu m.in. żałobne cykle Officium defunctorum wybitnych twórców hiszpańskiego renesansu – Cristóbala de Moralesa (ok. 1500-1553) i Tomása Luisa de Victorii (1548-1611) czy dzieło o tym samym tytule autorstwa związanego z dworem saskim w Dreźnie Jana Dismasa Zelenki (1679-1745)¹⁶. Z kręgu muzyki polskiej można w tym miejscu wymienić ponadto powstałe w tym samym okresie Conductus funebris Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego (ok. 1667-1734), cykliczną kompozycję przeznaczoną także na uroczystości pogrzebowe, o bardziej jednakże swobodnym układzie tekstów¹⁷.

Dodajmy jeszcze na koniec tej części, że po ostatniej reformie liturgicznej II Soboru Watykańskiego Officium defunctorum poddane zostało kolejnej modyfikacji, co pociągnęło za sobą nie tylko zmianę języka, ale także powstanie nowych melodii, które – w nawiązaniu do wczesnego okresu tego nabożeństwa – wykorzystują często dawne wzorce gregoriańskie¹⁸.

2. MUZYKA W LITURGII POGRZEBOWEJ
W ŚWIETLE PRAWODAWSTWA LITURGICZNO-MUZYCZNEGO

Podejmując to istotne dla muzycznego wymiaru liturgii pogrzebowej zagadnienie, należy wyjść od generalnego stwierdzenia, że podczas jej sprawowania obowiązują przepisy ogólne odnoszące się do celebracji eucharystycznych, także co do repertuaru i kryterium jego doboru. Znamienny w kontekście podejmowanej problematyki jest jeden z punktów instrukcji Musicam sacram z 1967 r.: „Czynność liturgiczna przybiera postać bardziej dostojną, gdy jest połączona ze śpiewem; biorą w niej udział duchowni różnych stopni, wykonując przypadające im funkcje i lud czynnie w niej uczestniczy (por. KL 113) […] dzięki zjednoczeniu w śpiewie pogłębia się jedność serc, okazałość świętych obrzędów ułatwia wznoszenie myśli ku niebu, a całość odprawianych obrzędów jest obrazem i zapowiedzią tego, co dokonuje się w świętym mieście Jeruzalem”¹⁹.

Można tu jeszcze przytoczyć dwa inne sformułowania, o których – dodajmy – często się zapomina podczas liturgii żałobnej: „Owocne zaś przygotowanie każdej celebry liturgicznej wymaga zgodnej współpracy wszystkich zainteresowanych – tak co do obrzędów, jak też i co do względu duszpasterskiego i muzycznego – pod kierunkiem rządcy kościoła”²⁰; „Kościół nie odrzuca od czynności liturgicznych żadnego rodzaju muzyki sakralnej, byleby tylko odpowiadała duchowi samej czynności liturgicznej oraz charakterowi poszczególnych jej części i by nie przeszkadzała ludowi w czynnym jej udziale”²¹.

Jeśli chodzi o rozporządzenia bardziej szczegółowe, to występują one – w sposób jednak bardzo ogólny – jedynie w rozdziale V tejże instrukcji, zatytułowanym Muzyka sakralna przy sprawowaniu Sakramentów i Sakramentaliów, w niektórych obrzędach liturgicznych roku kościelnego, w nabożeństwach słowa Bożego oraz w świętych i pobożnych ćwiczeniach:

„Dlatego też sprawowanie niektórych Sakramentów i Sakramentaliów, które mają znaczenie szczególne w życiu całej społeczności parafialnej, jak: bierzmowanie, święcenia, małżeństwo, konsekracja kościoła czy ołtarza, e g z e k w i e [podkr. – R.P.] itp., o ile to możliwe, powinno być połączone ze śpiewem, tak by również podniosłość obrzędu przyczyniła się do większej skuteczności duszpasterskiej.

Należy jednak pilnie czuwać nad tym, by dla rzekomego podniesienia uroczystości nie wprowadzać do obrzędów czegoś całkiem świeckiego lub niezgodnego z powagą kultu Bożego; dotyczy to szczególnie zawierania małżeństwa”²².

W innym zaś miejscu instrukcji czytamy: „Gry solowej na instrumentach nie dopuszcza się w okresie Adwentu, Wielkiego Postu, w Triduum Wielkiego Tygodnia, oraz w O f i c j u m  i  w e  M s z y  ś w i ę t e j  z a  z m a r ł y c h” [podkr. – R.P.]²³.

Pierwsze z wymienionych zaleceń powtarza, prawie bez zmian, opublikowana w 1979 r. Instrukcja Episkopatu Polski o muzyce liturgicznej po Soborze Watykańskim II. W rozdziale IV, zatytułowanym: Sakramenty, sakramentalia i nabożeństwa, czytamy m.in.:

„Sakramenty i sakramentalia mające szczególne znaczenie w życiu całej wspólnoty parafialnej, np. Chrzest, Bierzmowanie, Święcenia kapłańskie, Małżeństwo, konsekracja kościoła lub ołtarza, p o g r z e b [podkr. - R.P.], itp., o ile to możliwe, powinny być sprawowane ze śpiewem. Śpiewy znajdują się w odpowiednich księgach liturgicznych”²⁴.

„Należy pilnie wystrzegać się, by pod pozorem podnoszenia okazałości nie wprowadzać do obrzędów czegoś czysto świeckiego albo niezgodnego z kultem Bożym (MS 43). Jeżeli okoliczności za tym przemawiają można przed lub po zakończeniu obrzędów liturgicznych wykonywać solową muzykę wokalną lub instrumentalną, byleby odpowiadała ona duchowi muzyki kościelnej”²⁵.

W tym miejscu należy zacytować jeszcze Instrukcję liturgiczno-duszpasterska Episkopatu Polski o pogrzebie i modlitwach za zmarłych, w której czytamy m.in., że „dobierając pieśni za zmarłych spoza rytuału pogrzebowego należy pamiętać, że powinny one wyrażać w treści i melodii nadzieję i wiarę w zmartwychwstanie”²⁶.

W dokumencie tym zaznaczono ponadto, że „w ramach katechizacji należy systematycznie uczyć wszystkich śpiewów pogrzebowych, aby wierni je znali i mogli czynnie uczestniczyć w pogrzebach. Duszpasterze niech wykorzystują w tym względzie pomoc chórów kościelnych, zespołów śpiewaczych i scholi młodzieżowych. Śpiewy te można wykorzystać w czasie nabożeństw za zmarłych, a także w innych okolicznościach”²⁷.

Z rozporządzeń diecezjalnych mamy jedynie Pouczenie o śpiewach i udziale orkiestry w obrzędach pogrzebowych, opublikowane 17 XII 1992 r. przez Międzydiecezjalną Komisję ds. Liturgii, Duszpasterstwa Liturgicznego i Muzyki Kościelnej Diecezji Opolskiej i Gliwickiej²⁸. Warto tu podkreślić, że rozporządzenie to w sposób najbardziej wyczerpujący podejmuje problematykę muzycznego wymiaru liturgii pogrzebu. Przytoczono tu przede wszystkim najważniejsze wskazania dotyczące śpiewu w nawiązaniu do Instrukcji liturgiczno-duszpasterskiej Episkopatu Polski o pogrzebie i modlitwach za zmarłych (nr 4) oraz Wprowadzenia do Obrzędów Pogrzebu²⁹ (nr 2 i 3), podano szczegółowe rozporządzenia dotyczące udziału orkiestry (nr 5), wreszcie zamieszczono – co najbardziej istotne – konkretne propozycje repertuarowe (z wykorzystaniem Obrzędów Pogrzebu), zalecając poszerzenie zasobu pieśni śpiewanych podczas żałobnej liturgii (nr 6-11).

Warto przytoczyć w tym miejscu wskazania dla orkiestr dętych, które stanowią głównie specyfikę Kościoła na Śląsku, ale jej udział w pogrzebach jest też powszechny w innych częściach Polski: „Orkiestra biorąca udział w pogrzebie ma przez odpowiednio dobrane pieśni i melodie dopomóc wiernym do czynnego i pobożnego uczestnictwa w obrzędach pogrzebowych, a także ma głosić wiarę, ze zmarły żyje. Marsze żałobne nie zawierające elementu religijnego, sprzeczne z duchem liturgii, nie mogą być grane podczas chrześcijańskiego pogrzebu. Nawet marsze żałobne zawierające akcenty religijne nie mogą wypełniać całej procesji”³⁰.

W kolejnym punkcie dokument wskazano, że w procesji pogrzebowej orkiestra powinna być ustawiona na początku, tuż za ministrantem z krzyżem. Zaznaczono tu ponadto, że kapłanowi, który poprzedza trumnę, „może towarzyszyć zespół śpiewaczy albo grupa wiernych, którzy przewodniczą w śpiewie”³¹.

3. REPERTUAR PIEŚNI POGRZEBOWYCH W WYBRANYCH ŚPIEWNIKACH

Podstawowy repertuar śpiewanych aktualnie w naszych kościołach pieśni pogrzebowych zawarty jest w wydawanych po Soborze Watykańskim II śpiewnikach kościelnych. Już pobieżna ich analiza pozwala stwierdzić, że w tym zakresie panuje duża różnorodność w odniesieniu do poszczególnych diecezji Kościoła w Polsce. Bez trudu możemy też zauważyć, że repertuar ten jest stopniowo ograniczany, głównie poprzez rezygnację z repertuaru kościelno-ludowego (związanego z nurtem pobożności ludowej), na korzyść śpiewów ściśle liturgicznych, nawiązujących przede wszystkim do tekstów opartych na psalmach. Bardzo wyraźnie to widać, gdy porówna się śpiewniki współczesne z przedsoborowymi, szczególnie publikowanymi na przełomie XIX i XX wieku. Nie to jest jednak celem naszych rozważań, dlatego też ograniczymy się do przestawienia repertuaru pieśni pogrzebowych w wybranych śpiewnikach, najbardziej znanych i najczęściej wykorzystywanych nie tylko w diecezjach, dla których użytku powstały.

Przeznaczony dla ogółu wiernych Kościoła w Polsce Śpiewnik liturgiczny, opublikowany przez Towarzystwo Naukowe KUL w 1991 r., zawiera dość ograniczony repertuar w omawianym zakresie. W dziale Obrzędy pogrzebu i pieśni za zmarłych znajdujemy najpierw psalmy z antyfonami oraz inne śpiewy przy poszczególnych stacjach pogrzebu (według Obrzędów pogrzebu), a następnie zaledwie 6 pieśni, w tym aklamacje Dobry Jezu a nasz Panie i Tobie ja żyję oraz inna wersja (melodia śląska) Witaj, Królowo nieba³².

Prawie identyczny układ i zestaw śpiewów pogrzebowych znajdujemy w najnowszym wydaniu Śpiewnika kościelnego ks. Jana Siedleckiego, z tym że obok obrzędów (a właściwie śpiewów) Pogrzebu chrześcijańskiego nie ma tu żadnych pieśni za zmarłych, a jedynie odnośniki do trzech tytułów: Witaj, Królowo nieba i Serdeczna Matko oraz śpiewanej modlitwy Anioł Pański³³. Należy jednak zauważyć, że w starszych wydaniach tego śpiewnika przedmiotowy repertuar jest o wiele szerszy. Na przykład w ostatniej edycji przedsoborowej, z 1959 r., znajdujemy jeszcze bogaty zestaw Pieśni za dusze zmarłych, określanych też jako żałobne (w sumie 21 pieśni, włącznie z 3 pieśniami mszalnymi), polskie tłumaczenie ks. S. Grochowskiego sekwencji Dies irae przeznaczone na procesję w Dniu Zadusznym, a także Śpiewy żałobne łacińskie (Ps 130 De profundis, Ps 50 Miserere, Msza żałobna: Requiem, Libera me, In paradisum, kantyk Benedictus oraz antyfony Ego sum i Ave Maris Stella – ta ostatnia z dookreśleniem: „przy pogrzebie dziecka”)³⁴.

Najbogatszy repertuar śpiewów pogrzebowych znajdujemy w opublikowanych na początku obecnego stulecia wydawnictwach śląskich. W wydanym w Roku Jubileuszowym 2000 Śpiewniku archidiecezji katowickiej dział Pieśni za zmarłych liczy 118 numerów (z czego kilka pieśni ma dwie wersje melodyczne)³⁵, oddzielnie natomiast zamieszczono Obrzędy pogrzebu, z pełnym zestawem przeznaczonych na tę okoliczność śpiewów, podzielonych na poszczególne stacje³⁶.

Pełny ryt Obrzędów pogrzebu, tym razem nawet z tekstami modlitw, zawiera najnowsza edycji modlitewnika i śpiewnika Droga do nieba³⁷. Dodatkowo w dziale tym, zatytułowanym Śmierć i pogrzeb chrześcijanina, zamieszczono zestaw „modlitw w obliczu śmierci” z podziałem na Modlitewne czuwanie przy konającym (m.in. Litania przy konającym) oraz Modlitewne czuwanie przy zmarłym (m.in. Modlitwa różańcowa za zmarłego i Litania za zmarłych)³⁸, a także obrzędy Procesji na cmentarzu sprawowane 1. lub 2. listopada (z pełnymi tekstami modlitw przy pięciu stacjach oraz propozycjami śpiewów)³⁹. Bogata i różnorodna jest również część Pieśni za zmarłych, licząca 27 różnych śpiewów, które stanowią umiejętne połączenie repertuaru tradycyjnego ze współczesnym⁴⁰.

Z powyższego, krótkiego – ograniczonego do kilku najważniejszych śpiewników – zestawienia widać wyraźnie, że muzyka – przede wszystkim śpiew, nadal stanowią ważny element liturgii pogrzebu. Bogaty i różnorodny jest także przeznaczony na te celebracje repertuar. Pozostaje jedynie kwestia jego właściwego doboru, zgodnego z obowiązującym prawodawstwem liturgiczno-muzycznym. Nawiązując raz jeszcze do omówionego w poprzednim punkcie Pouczenia o śpiewach i udziale orkiestry w obrzędach pogrzebowych, warto zauważyć, ze podczas liturgii pogrzebowej (nie tylko podczas celebracji Eucharystii, ale także np. w domu zmarłego, podczas procesji czy na cmentarzu) obok śpiewów zamieszczonych w oficjalnym wydaniu Obrzędów Pogrzebu i zaproponowanych tam pieśni za zmarłych można także wykorzystać pieśni z innych działów. Przede wszystkim są to naprzemienne śpiewy psalmowe (np. Pan mój Wódz i Pasterz mój; Pokładam w Panu ufność mą; Serce me do Ciebie wznoszę), niektóre pieśni wielkanocne (np. Chrystus Pan zmartwychwstał; Nie zna śmierci Pan żywota; Zwycięzca śmierci), do Serca Pana Jezusa (np. Dobry Jezu, racz wysłuchać; Twemu Sercu; Z tej biednej ziemi), do Matki Bożej (np. Bogurodzico, przeczysta Panno; Do Serca Twego, Pani świata; Gdy trwoga nas ogarnia; Idźmy, tulmy się jak dziatki; Nie płacz już, dziecino; Pod Twój płaszcz się uciekamy; Wspomnij, o Królowo miła), a także pieśni okolicznościowe⁴¹ (np. Być bliżej Ciebie chcę; Chrystus, Chrystus to nadzieja; Miałem ci ja w sercu; Przyjdźcie do mnie wszyscy; Spojrzyj z nieba wysokiego; Ty, wszechmocny Panie)⁴². W dokumencie przypomniano rzecz oczywistą, że „program pieśni należy uzgodnić z kapłanem prowadzącym pogrzeb”, natomiast „przy [ich] wyborze należy uwzględnić okres roku liturgicznego⁴³”.

*

Na zakończenie niniejszych rozważań warto przytoczyć jeszcze jeden punkt cytowanej wyżej instrukcji Musicam sacram: „Trzeba pamiętać, że podniosłość liturgicznej czynności zależy nie tyle od bardziej ozdobnej formy muzycznej, czy wspaniałości ceremonii, ile raczej od godnego i pobożnego odprawiania”⁴⁴. Idealne, gdy oba te wymiary wzajemnie się dopełniają. To już jednak zależy od odpowiedniej formacji liturgiczno-muzycznej zarówno duchowieństwa, jak i muzyków kościelnych.