Leon Popek
INSKRYPCJE NAGROBNE
[CMENTARZA RZYMSKOKATOLICKIEGO]

W połowie XIX w. na cmentarzach pozamiejskich zaczął się rozwijać zwyczaj umieszczania na grobach epitafiów, który trwa do dzisiaj. Dość szybko (w latach 1840-50) ukształtował się wewnątrzcmentarny obieg tych tekstów, polegający na powtarzaniu na różnych grobach pewnych wybranych wierszy czy myśli. W ten sposób powstawała i tworzy się nadal odrębna subkultura cmentarna, tak niezwykle ciekawa dla badaczy literatury funebralnej.

Szczególnie interesującą literaturą tego typu, zarówno ze względu na jej poziom artystyczny, jak również różnorodność treści, spotykamy właśnie na cmentarzu Rurskim. Zaskakujący rozmach poetycki tych wierszy potwierdziły prace inwentaryzacyjne Koła Naukowego Historyków KUL prowadzone tam w latach 1981–85. Z całym przekonaniem można stwierdzić, że niepowtarzalny styl cmentarza przy ul. Lipowej współtworzy jego poezja epitafijna, wyrażająca postawę żywych wobec śmierci swych najbliższych bądź formułująca ogólniejsze refleksje dotyczące sensu życia i przemijania.

Wybierając teksty nagrobne do niniejszej publikacji, staraliśmy się przedstawić utwory najbardziej charakterystyczne dla danej epoki, stylu, mody, czy statusu społecznego zmarłego.

Najstarsza inskrypcja, którą udało się odszukać na tym cmentarzu pochodzi z nagrobka Marcina Szybichera (kw. 4a) z 1800 r. Sam nagrobek przeniesiono z nieznanego cmentarza przykościelnego.

Na cmentarzu Pod Lipkami spotykamy przede wszystkim listy polecające i zachwalające Bogu dusze zmarłych:

Niejednokrotnie epitafia są sformułowane w formie apelu zmarłego do przechodnia, przypominającego o śmierci: memento mori (pamiętaj o śmierci).

Niekiedy na inskrypcjach odnajdujemy konkretne życzenia, skierowane do osób przechodzących obok grobu:

Mogą też być teksty zwrócone bezpośrednio do Boga, które próbują wyrazić ból, cierpienie i rozpacz żyjących po stracie najbliższych:

Wybitny znawca przedmiotu – Jacek Kolbuszewski uważa (Wiersze z cmentarza, Wrocław 1985), że zwyczaj umieszczania wierszy na grobach pozwala żywym na eksplikację uczuć, na uczczenie pamięci zmarłego, na ozdobienie grobu – bez konieczności jawnego mówienia o śmierci. Potwierdzeniem tej myśli jest epitafium na grobie Marii Bielak (kw. 26):

Po zniknięciu, odejściu, śmierci, zmarły pozostawia żyjącym „swoistą pamiątkę” – smutek, łzy, ból, żal i tęsknotę:

Niekiedy śmierć staje się wyrokiem Boga i wywołuje eksplikację żalu, który czasem przybiera formę sprzeciwu przeciwko surowości tego wyroku, temperowanego w ostateczności przekonaniami religijnymi:

Są też wypowiedzi kierowane do dwóch jednocześnie odbiorców – zmarłych i Boga:

Wiersze z cmentarza mogą ilustrować formy zachowania żyjących po śmierci drugiej osoby i być manifestacją wiecznej miłości:

Wypowiedzi kierowane przez żyjących pod adresem umarłych przeważnie mają charakter terapeutyczny dla samych autorów wypowiedzi:

Nagrobne inskrypcje adresowane do Boga mogą mieć formę modlitwy:

Jedną ze stereotypowych formuł pojawiających się i na tym cmentarzu jest parafraza starej łacińskiej sentencji nagrobnej: Quod sum eris, Quod es antea (Byłem kim jesteś, Jestem kim będziesz). Niektóre teksty świadomie odwołują się do osoby czytelnika. Należy pamiętać, że tekst epitafium wszedł w taki sam obieg literacki jak każdy inny tekst pisany, ogłoszony drukiem. Najczęściej jednak tym czytelnikiem, odbiorcą jest przechodzień.

Niekiedy w tekstach apelujących do przechodnia a stanowiących „wypowiedź” zmarłego można się spotkać z różną formą nacisku, perswazji:

Są też epitafia podkreślające pozytywne cechy charakteru zmarłego, jego wybitne osiągnięcia, zasługi itp.

Znany też jest motyw spotkania się zmarłego z jego bliskimi w niebie, po zmartwychwstaniu.

Spotykamy też wersy z epitafium Jana Nepomucena Kamińskiego, które po raz pierwszy pojawiło się na cmentarzu Łyczakowskim we Lwowie:

Jedną z najbardziej popularnych formuł, która występuje w epigrafice współczesnej w najróżniejszych wariantach na terenie całej Polski, odnajdujemy m.in. na grobie Zdzisława Karasia, kw. 26:

We współczesnej literaturze dotyczącej śmierci pojawia się często symbol ściętego (uschniętego) kwiatu i zgaszonej (spadającej) gwiazdy:

W utworach, w których główną tematyką jest śmierć, umieranie, bardzo często występują słowa – klucze takie jak: odejście i sen. Jest rzeczą charakterystyczną, iż takie określenia występują najczęściej na grobach dzieci. W tych inskrypcjach motyw śmierci został wyciszony, przemilczany bądź złagodzony do minimum. Bywa, że ukryty jest pomiędzy minioną piękną przeszłością a nieustanną teraźniejszością smutku.

Na lubelskim cmentarzu można spotkać cytaty i parafrazy z Trenów Jana Kochanowskiego. Są one odbierane tak, żeby mogły wyrazić ból po stracie ukochanego dziecka:

Nie brak też wypowiedzi manifestujących związki uczuciowe ze zmarłymi:

Do żywych adresowane jest ostrzeżenie: czas mija i warto pomyśleć o przyszłości, zwłaszcza gdy:

Gdy żywi ubolewają nad śmiercią osoby bliskiej bądź skarżą się na okrucieństwo losu, usiłują im pomóc... zmarli, uchylając rąbka tajemnicy, którą już poznali:

Wiele wierszy nagrobnych zapewnia bliskich zmarłych o dozgonnej pamięci:

Tylko nieliczni mogą w obliczu śmierci powiedzieć, że:

Zastanawia, dlaczego tak niewiele inskrypcji zawiera w sobie motyw zmartwychwstania. Czy mają je uzupełniać elementy architektury, plastyki i symboliki nagrobnej?

Ulubionymi wersami nagrobnymi są cytaty z Pisma św.: Błogosławieni czystego serca, albowiem oni Boga oglądają. (Mat. 5, 8).

Rozmach poetycki poezji nagrobnej często ograniczany jest tradycją (przywiązanie do gotowych formuł żalu) oraz względami finansowymi. Fundatorzy napisów, pomimo szczerego przywiązania do zmarłego, zmuszają rymopisów do liczenia się z każdą literą. Znak kuty w kamieniu wiele kosztuje. Na tym cmentarzu, jakby nie liczono się z tymi prawami. Czy w XIX w. w Lublinie ceny były niższe, czy ludzie hojniejsi? Bo czym można wytłumaczyć liczne kilkunastolinijkowe wiersze a nawet trzydziestolinijkowy poemat nagrobny zmarłej w 1856 r. Natalii Saduńskiej (kw. 5b).

Prawdziwym rekordem jest 84-wersowy (!) utwór na grobie Górskich (kw. 3e). Czas niestety zatarł większość rytych w piaskowcu słów:

Są też utwory bezinteresowne, dialogi człowieka z wiecznością, który próbuje zgłębić sens życia i śmierci. Niektóre napisy zwięzłe, powściągliwe składają się jakby z samych niedomówień. Poprzez swoją ekspresję wywołują w nas obraz niegdyś żywych ludzi. Szczególnie ciekawa jest inskrypcja na grobie rodziny Frydro, której nestor był pierwszym esperantystą w Lublinie (stąd fragment mało czytelny) oraz człowiekiem mocno związanym z naturą, matką ziemią:

Koncepcją plastyczną i przestrzenną grobu rządzą prawa całości cmentarza jako pewnego zbioru i uwarunkowania cmentarnej subkultury, będącej zjawiskiem niemal w całej Polsce jednolitym i podlegającym niewielkim modyfikacjom regionalnym. Gdy symbolika nagrobna jest nieczytelna bądź wieloznaczna, pojawia się zespolenie wierszowanego epitafium z plastycznym wystrojem grobu. Symbolika cmentarza nie lubi wieloznaczności. Czas kruszy nietrwały piaskowiec, zaciera słowa inskrypcji, płowieją i bledną zdjęcia na porcelanie, umierają powoli sędziwe jesiony, lipy, dęby błotne, brzozy i wierzby płaczące. Żeliwne krzyże, obeliski czy ażurowe ogrodzenia pokrywa patynaczasu i rdzy. Niestety nie tylko czas niszczy te niepowtarzalne zabytki. Ileż razy słyszymy o dewastacji nagrobków mogił. W milczeniu umierają stuletnie lipy i dęby, podcinane bądź oblewane kwasem przez ludzi złej woli. Minęły czasy, kiedy zmarli włączeni byli w życie miasta, a cmentarz i wszystko z nim związane było dla lublinian swoistym tabu. Czy bezpowrotnie? Pamiętajmy, że obraz współczesnego cmentarza jest odbiciem naszego stosunku nie tylko do śmierci i zmarłych, ale i do życia. Zastygłe w kamieniu rzeźby, ryte inskrypcje są dowodem gustów ówczesnego społeczeństwa, stylów i trendów panujących w danym czasie, swoistą kroniką dziejów miasta, miejscem pamięci narodowej. Umarli mówią. Niekiedy zobowiązują mocniej niż żywi. U grobu człowiek uświadamia sobie, że ma udział w godności tych, którzy byli przez nami.

---

 

Artykuł jest fragmentem książki „Cmentarz rzymskokatolicki przy ul. Lipowej w Lublinie” autorstwa M. Gmiter, B. Kotowskiego, K. Kucharskiej, B. Laskowskiej i L. Popka, wydanej w Lublinie w roku 1990. Więcej zdjęć inskrypcji nagrobnych wkrótce zobaczyć będzie można w Galerii.

 

---