Muzyka
MUZYKA POGRZEBU KATOLICKIEGO ŚPIEWY ZA ZMARŁYCH W IM KUL JPII ŹRÓDŁA MUZYCZNE NA POGRZEB KATOLICKI ŚPIEWY KATOLICKIE NIEWYDANE KARD. RATZINGER O MUZYCE ŚW. AUGUSTYN O MUZYCE MUZYKA CERKWI LUTER O MUZYCE ORGANISTA LUTERAŃSKI UKOJENIE SAULA
Dormitorium Muzyka Pogrzebu Katolickiego

 

Remigiusz Pośpiech

Pamięci
Księdza Profesora Karola Mrowca

MUZYKA W LITURGII POGRZEBOWEJ

 

Muzyka stanowi istotny wymiar liturgii żałobnej (Officium Defunctorum) i towarzyszy jej od momentu powstania aż do dzisiaj. Od wieków śpiewane były zarówno wszystkie prawie teksty Liturgii Godzin, jak i celebracji mszy sprawowanej w intencji zmarłych1. Co więcej, z biegiem czasu wykształcone zostały gatunki i formy muzyczne związane ściśle z liturgią pogrzebu, do których należy przede wszystkim Requiem oraz Officium Defunctorum w kręgu Kościoła katolickiego2, a także kantata żałobna (Trauerode) czy Musikalische Exequien w środowiskach wspólnot ewangelickich3. Niezwykle bogata i różnorodna jest ponadto tradycja pieśni pogrzebowych, zarówno tych związanych z pobożnością ludową, wykonywanych najczęściej w domu zmarłego, jak i o przeznaczeniu liturgicznym, śpiewanych w kościele4. Celem niniejszego artykułu nie jest jednak szczegółowa analiza rozwoju form muzyki żałobnej, lecz przedstawienie aktualnie obowiązujących zasad i norm ukształtowania muzyki podczas liturgii pogrzebowej w okresie posoborowym. Zanim jednak zaprezentujemy poszczególne wskazania prawodawstwa liturgiczno-muzycznego, omówione zostaną, przynajmniej w ogólnym zarysie, podstawowe dla Kościoła katolickiego formy muzyki żałobnej, które nadal mogą być wykorzystywane w praktyce liturgicznej.

1. Z HISTORII FORM MUZYKI ŻAŁOBNEJ W KOŚCIELE KATOLICKIM

Requiem, określane również jako Missa de requiem lub Missa pro defunctis (msza żałobna, nazywana także mszą za zmarłych), stanowi rodzaj cyklicznej formy mszy, zawierającej zarówno części ordinarium (Kyrie, Sanctus i Agnus Dei), jak i proprium (Introit5, Graduale, Sequentia, Offertorium, Communio) Missae. Należy tym samym do najstarszych gatunków, a zarazem ukształtowań formalnych, europejskiej muzyki wielogłosowej6. Struktura Requiem, wraz z poszczególnymi tekstami liturgicznymi, została ukształtowana już w średniowieczu, ulegając kilkakrotnie modyfikacji7. Najpóźniej włączono do omawianego cyklu (liturgicznego i muzycznego) sekwencję Dies irae, która powstała w XIII wieku8. Ostatecznie porządek liturgii pogrzebowej ustalony został w księgach liturgicznych wydanych po Soborze Trydenckim: Missale Romanum (1570) oraz – dla egzekwii szczególnie uroczystych – Ceremoniale Episcoporum (1600). Missa pro defunctis celebrowana była podczas pogrzebu oraz w Dniu Zadusznym (Commemoratio Omnimum Fidelium Defunctorum), czyli 2. listopada, a zwyczajowo także trzeciego, siódmego i trzydziestego dnia po śmierci wiernego oraz w jej rocznicę.

Najstarsze zachowane wielogłosowe opracowania Requiem pochodzą z XV stulecia. Jedna z najwcześniejszych znanych kompozycji tego gatunku to powstałe ok. 1470 r. Requiem Guillaume’a Du Faya (ok. 1400-1474), które niestety nie zachowało się do dnia dzisiejszego9. Z tego samego mniej więcej okresu pochodzi Requiem Johannesa Ockeghema (ok. 1410-1497), uważane powszechnie za najstarszą kompozycję omawianego gatunku (niektórzy badacze datują je nawet na rok 1461)10. Pełne natomiast opracowanie części mszy żałobnej (wraz z sekwencją), tekstowo zgodne z rytem rzymskim, to powstała w 1516 r. Missa pro defunctis autorstwa innego twórcy kręgu franko-flamandzkiego – Antoine’a Brumela (ok. 1460-1520). Tradycja wielogłosowych opracowań Requiem w okresie renesansu kontynuowana była przez tak znanych twórców, jak działający w tym samym okresie Pierre de la Rue (ok. 1452-1518) i pochodzący ze Śląska Thomas Stolzer (ok. 1475-1526) czy najwybitniejsi muzycy XVI stulecia: Giovanni Pierluigi da Palestrina (ok. 1525-1594) oraz Orlando di Lasso (1532-1594). Po 1600 r., wraz z rozwojem charakterystycznego dla epoki baroku stylu koncertującego, powstawały wokalno-instrumentalne kompozycje omawianego gatunku. Przykładowo można tu wymienić dzieła Heinricha Ignaza Franza von Bibera (1644-1704), Johanna Josepha Fuxa (1660-1741), André Campry (1660-1744), Johanna Adolfa Hassego (1699-1783), François-Josepha Gosseca (1734-1829) czy Michaela Haydna (1737-1806). Niewątpliwie najbardziej znanym opracowanie muzycznym tekstów mszy żałobnej jest słynne, obrosłe legendą Requiem d-moll KV 622 Wolfganga Amadeusza Mozarta (1756-1791)11, które stanowi swoisty punkt odniesienia zarówno dla kompozytorów wcześniejszych, jak i kolejnych epok12. Należy tu także zauważyć, że począwszy od XIX stulecia obserwujemy z jednej strony zeświecczenie omawianego gatunku, który coraz częściej prezentowany był w salach koncertowych, z drugiej natomiast powstają kompozycje w specyficznym dla muzyki sakralnej klimacie modlitewnej zadumy nad przemijającym życiem człowieka13. Przykładem pierwszej z wymienionych tendencji są utrzymane w stylu operowym utwory Luigi Cherubiniego (1760-1842), Gaetano Donizettiego (1797-1848) oraz Giuseppe Verdiego (1813-1901), a przede wszystkim monumentalne, zdecydowanie wykraczające poza ramy liturgii Grande messe des morts Hectora Berlioza (1803-1869) z 1837 r. (przeznaczone na 600-osobowy chór mieszany, solistów i rozbudowaną orkiestrę, m.in. 50 instrumentów dętych blaszanych), a także estradowe z założenia (wykonane po raz pierwszy w Teatrze w Birmingham w 1890 r. Requiem b-moll Antonina Dvořáka (1841-1904). Z kolei ilustrację drugiego nutu, bardziej istotnego dla naszych rozważań, stanowią m.in. kompozycje Requiem Ferenca Liszta (1811-1886), Antona Brucknera (1824-1896), Gabriela Faurégo (1845-1924) czy – z XX stulecia – Maurice’a Duruflé (1902-1986).

Związane ze śmiercią i pogrzebem teksty określane jako Officium defuntorum, oparte głównie na śpiewie tzw. psalmów pokutnych swoimi korzeniami także sięgają okresu wczesnego średniowiecza. Popularne były przede wszystkim w środowiskach klasztornych, przez długi zaś czas wykonywano je monodycznie (chorałowo), często według różnych rytów lokalnych14. Po Soborze Trydenckim ustalony został określony kształt obrzędów pogrzebu, który zaaprobowano ostatecznie w wydanym w 1614 r. Rituale Romanum15. Ważną ich część stanowi oficjum za zmarłych, składające się z nieszporów (Ad Vesperas), jutrzni (Ad MatutinumInvitatorium oraz 3 Nocturni - w sumie 9 antyfon z psalmami i 9 czytań z responsoriami) oraz chwalb (Ad Laudes). Tradycyjnie nadal wykonywane były jednogłosowo (w formie chorału gregoriańskiego), choć – przy szczególnych okazjach – opracowywano je również wielogłosowo (przede wszystkim teksty responsoriów oraz antyfon i psalmów). Przykładem są tu m.in. żałobne cykle Officium defunctorum wybitnych twórców hiszpańskiego renesansu – Cristóbala de Moralesa (ok. 1500-1553) i Tomása Luisa de Victorii (1548-1611) czy dzieło o tym samym tytule autorstwa związanego z dworem saskim w Dreźnie Jana Dismasa Zelenki (1679-1745)16. Z kręgu muzyki polskiej można w tym miejscu wymienić ponadto powstałe w tym samym okresie Conductus funebris Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego (ok. 1667-1734), cykliczną kompozycję przeznaczoną także na uroczystości pogrzebowe, o bardziej jednakże swobodnym układzie tekstów17.

Dodajmy jeszcze na koniec tej części, że po ostatniej reformie liturgicznej II Soboru Watykańskiego Officium defunctorum poddane zostało kolejnej modyfikacji, co pociągnęło za sobą nie tylko zmianę języka, ale także powstanie nowych melodii, które – w nawiązaniu do wczesnego okresu tego nabożeństwa – wykorzystują często dawne wzorce gregoriańskie18.

2. MUZYKA W LITURGII POGRZEBOWEJ
W ŚWIETLE PRAWODAWSTWA LITURGICZNO-MUZYCZNEGO

Podejmując to istotne dla muzycznego wymiaru liturgii pogrzebowej zagadnienie, należy wyjść od generalnego stwierdzenia, że podczas jej sprawowania obowiązują przepisy ogólne odnoszące się do celebracji eucharystycznych, także co do repertuaru i kryterium jego doboru. Znamienny w kontekście podejmowanej problematyki jest jeden z punktów instrukcji Musicam sacram z 1967 r.: „Czynność liturgiczna przybiera postać bardziej dostojną, gdy jest połączona ze śpiewem; biorą w niej udział duchowni różnych stopni, wykonując przypadające im funkcje i lud czynnie w niej uczestniczy (por. KL 113) […] dzięki zjednoczeniu w śpiewie pogłębia się jedność serc, okazałość świętych obrzędów ułatwia wznoszenie myśli ku niebu, a całość odprawianych obrzędów jest obrazem i zapowiedzią tego, co dokonuje się w świętym mieście Jeruzalem”19.

Można tu jeszcze przytoczyć dwa inne sformułowania, o których – dodajmy – często się zapomina podczas liturgii żałobnej: „Owocne zaś przygotowanie każdej celebry liturgicznej wymaga zgodnej współpracy wszystkich zainteresowanych – tak co do obrzędów, jak też i co do względu duszpasterskiego i muzycznego – pod kierunkiem rządcy kościoła”20; „Kościół nie odrzuca od czynności liturgicznych żadnego rodzaju muzyki sakralnej, byleby tylko odpowiadała duchowi samej czynności liturgicznej oraz charakterowi poszczególnych jej części i by nie przeszkadzała ludowi w czynnym jej udziale”21.

Jeśli chodzi o rozporządzenia bardziej szczegółowe, to występują one – w sposób jednak bardzo ogólny – jedynie w rozdziale V tejże instrukcji, zatytułowanym Muzyka sakralna przy sprawowaniu Sakramentów i Sakramentaliów, w niektórych obrzędach liturgicznych roku kościelnego, w nabożeństwach słowa Bożego oraz w świętych i pobożnych ćwiczeniach:

„Dlatego też sprawowanie niektórych Sakramentów i Sakramentaliów, które mają znaczenie szczególne w życiu całej społeczności parafialnej, jak: bierzmowanie, święcenia, małżeństwo, konsekracja kościoła czy ołtarza, e g z e k w i e [podkr. – R.P.] itp., o ile to możliwe, powinno być połączone ze śpiewem, tak by również podniosłość obrzędu przyczyniła się do większej skuteczności duszpasterskiej.

Należy jednak pilnie czuwać nad tym, by dla rzekomego podniesienia uroczystości nie wprowadzać do obrzędów czegoś całkiem świeckiego lub niezgodnego z powagą kultu Bożego; dotyczy to szczególnie zawierania małżeństwa”22.

W innym zaś miejscu instrukcji czytamy: „Gry solowej na instrumentach nie dopuszcza się w okresie Adwentu, Wielkiego Postu, w Triduum Wielkiego Tygodnia, oraz w O f i c j u m  i  w e  M s z y  ś w i ę t e j  z a  z m a r ł y c h” [podkr. – R.P.]23.

Pierwsze z wymienionych zaleceń powtarza, prawie bez zmian, opublikowana w 1979 r. Instrukcja Episkopatu Polski o muzyce liturgicznej po Soborze Watykańskim II. W rozdziale IV, zatytułowanym: Sakramenty, sakramentalia i nabożeństwa, czytamy m.in.:

„Sakramenty i sakramentalia mające szczególne znaczenie w życiu całej wspólnoty parafialnej, np. Chrzest, Bierzmowanie, Święcenia kapłańskie, Małżeństwo, konsekracja kościoła lub ołtarza, p o g r z e b [podkr. - R.P.], itp., o ile to możliwe, powinny być sprawowane ze śpiewem. Śpiewy znajdują się w odpowiednich księgach liturgicznych”24.

„Należy pilnie wystrzegać się, by pod pozorem podnoszenia okazałości nie wprowadzać do obrzędów czegoś czysto świeckiego albo niezgodnego z kultem Bożym (MS 43). Jeżeli okoliczności za tym przemawiają można przed lub po zakończeniu obrzędów liturgicznych wykonywać solową muzykę wokalną lub instrumentalną, byleby odpowiadała ona duchowi muzyki kościelnej”25.

W tym miejscu należy zacytować jeszcze Instrukcję liturgiczno-duszpasterska Episkopatu Polski o pogrzebie i modlitwach za zmarłych, w której czytamy m.in., że „dobierając pieśni za zmarłych spoza rytuału pogrzebowego należy pamiętać, że powinny one wyrażać w treści i melodii nadzieję i wiarę w zmartwychwstanie”26.

W dokumencie tym zaznaczono ponadto, że „w ramach katechizacji należy systematycznie uczyć wszystkich śpiewów pogrzebowych, aby wierni je znali i mogli czynnie uczestniczyć w pogrzebach. Duszpasterze niech wykorzystują w tym względzie pomoc chórów kościelnych, zespołów śpiewaczych i scholi młodzieżowych. Śpiewy te można wykorzystać w czasie nabożeństw za zmarłych, a także w innych okolicznościach”27.

Z rozporządzeń diecezjalnych mamy jedynie Pouczenie o śpiewach i udziale orkiestry w obrzędach pogrzebowych, opublikowane 17 XII 1992 r. przez Międzydiecezjalną Komisję ds. Liturgii, Duszpasterstwa Liturgicznego i Muzyki Kościelnej Diecezji Opolskiej i Gliwickiej28. Warto tu podkreślić, że rozporządzenie to w sposób najbardziej wyczerpujący podejmuje problematykę muzycznego wymiaru liturgii pogrzebu. Przytoczono tu przede wszystkim najważniejsze wskazania dotyczące śpiewu w nawiązaniu do Instrukcji liturgiczno-duszpasterskiej Episkopatu Polski o pogrzebie i modlitwach za zmarłych (nr 4) oraz Wprowadzenia do Obrzędów Pogrzebu29 (nr 2 i 3), podano szczegółowe rozporządzenia dotyczące udziału orkiestry (nr 5), wreszcie zamieszczono – co najbardziej istotne – konkretne propozycje repertuarowe (z wykorzystaniem Obrzędów Pogrzebu), zalecając poszerzenie zasobu pieśni śpiewanych podczas żałobnej liturgii (nr 6-11).

Warto przytoczyć w tym miejscu wskazania dla orkiestr dętych, które stanowią głównie specyfikę Kościoła na Śląsku, ale jej udział w pogrzebach jest też powszechny w innych częściach Polski: „Orkiestra biorąca udział w pogrzebie ma przez odpowiednio dobrane pieśni i melodie dopomóc wiernym do czynnego i pobożnego uczestnictwa w obrzędach pogrzebowych, a także ma głosić wiarę, ze zmarły żyje. Marsze żałobne nie zawierające elementu religijnego, sprzeczne z duchem liturgii, nie mogą być grane podczas chrześcijańskiego pogrzebu. Nawet marsze żałobne zawierające akcenty religijne nie mogą wypełniać całej procesji”30.

W kolejnym punkcie dokument wskazano, że w procesji pogrzebowej orkiestra powinna być ustawiona na początku, tuż za ministrantem z krzyżem. Zaznaczono tu ponadto, że kapłanowi, który poprzedza trumnę, „może towarzyszyć zespół śpiewaczy albo grupa wiernych, którzy przewodniczą w śpiewie”31.

3. REPERTUAR PIEŚNI POGRZEBOWYCH W WYBRANYCH ŚPIEWNIKACH

Podstawowy repertuar śpiewanych aktualnie w naszych kościołach pieśni pogrzebowych zawarty jest w wydawanych po Soborze Watykańskim II śpiewnikach kościelnych. Już pobieżna ich analiza pozwala stwierdzić, że w tym zakresie panuje duża różnorodność w odniesieniu do poszczególnych diecezji Kościoła w Polsce. Bez trudu możemy też zauważyć, że repertuar ten jest stopniowo ograniczany, głównie poprzez rezygnację z repertuaru kościelno-ludowego (związanego z nurtem pobożności ludowej), na korzyść śpiewów ściśle liturgicznych, nawiązujących przede wszystkim do tekstów opartych na psalmach. Bardzo wyraźnie to widać, gdy porówna się śpiewniki współczesne z przedsoborowymi, szczególnie publikowanymi na przełomie XIX i XX wieku. Nie to jest jednak celem naszych rozważań, dlatego też ograniczymy się do przestawienia repertuaru pieśni pogrzebowych w wybranych śpiewnikach, najbardziej znanych i najczęściej wykorzystywanych nie tylko w diecezjach, dla których użytku powstały.

Przeznaczony dla ogółu wiernych Kościoła w Polsce Śpiewnik liturgiczny, opublikowany przez Towarzystwo Naukowe KUL w 1991 r., zawiera dość ograniczony repertuar w omawianym zakresie. W dziale Obrzędy pogrzebu i pieśni za zmarłych znajdujemy najpierw psalmy z antyfonami oraz inne śpiewy przy poszczególnych stacjach pogrzebu (według Obrzędów pogrzebu), a następnie zaledwie 6 pieśni, w tym aklamacje Dobry Jezu a nasz Panie i Tobie ja żyję oraz inna wersja (melodia śląska) Witaj, Królowo nieba32.

Prawie identyczny układ i zestaw śpiewów pogrzebowych znajdujemy w najnowszym wydaniu Śpiewnika kościelnego ks. Jana Siedleckiego, z tym że obok obrzędów (a właściwie śpiewów) Pogrzebu chrześcijańskiego nie ma tu żadnych pieśni za zmarłych, a jedynie odnośniki do trzech tytułów: Witaj, Królowo nieba i Serdeczna Matko oraz śpiewanej modlitwy Anioł Pański33. Należy jednak zauważyć, że w starszych wydaniach tego śpiewnika przedmiotowy repertuar jest o wiele szerszy. Na przykład w ostatniej edycji przedsoborowej, z 1959 r., znajdujemy jeszcze bogaty zestaw Pieśni za dusze zmarłych, określanych też jako żałobne (w sumie 21 pieśni, włącznie z 3 pieśniami mszalnymi), polskie tłumaczenie ks. S. Grochowskiego sekwencji Dies irae przeznaczone na procesję w Dniu Zadusznym, a także Śpiewy żałobne łacińskie (Ps 130 De profundis, Ps 50 Miserere, Msza żałobna: Requiem, Libera me, In paradisum, kantyk Benedictus oraz antyfony Ego sum i Ave Maris Stella – ta ostatnia z dookreśleniem: „przy pogrzebie dziecka”)34.

Najbogatszy repertuar śpiewów pogrzebowych znajdujemy w opublikowanych na początku obecnego stulecia wydawnictwach śląskich. W wydanym w Roku Jubileuszowym 2000 Śpiewniku archidiecezji katowickiej dział Pieśni za zmarłych liczy 118 numerów (z czego kilka pieśni ma dwie wersje melodyczne)35, oddzielnie natomiast zamieszczono Obrzędy pogrzebu, z pełnym zestawem przeznaczonych na tę okoliczność śpiewów, podzielonych na poszczególne stacje36.

Pełny ryt Obrzędów pogrzebu, tym razem nawet z tekstami modlitw, zawiera najnowsza edycji modlitewnika i śpiewnika Droga do nieba37. Dodatkowo w dziale tym, zatytułowanym Śmierć i pogrzeb chrześcijanina, zamieszczono zestaw „modlitw w obliczu śmierci” z podziałem na Modlitewne czuwanie przy konającym (m.in. Litania przy konającym) oraz Modlitewne czuwanie przy zmarłym (m.in. Modlitwa różańcowa za zmarłego i Litania za zmarłych)38, a także obrzędy Procesji na cmentarzu sprawowane 1. lub 2. listopada (z pełnymi tekstami modlitw przy pięciu stacjach oraz propozycjami śpiewów)39. Bogata i różnorodna jest również część Pieśni za zmarłych, licząca 27 różnych śpiewów, które stanowią umiejętne połączenie repertuaru tradycyjnego ze współczesnym40.

Z powyższego, krótkiego – ograniczonego do kilku najważniejszych śpiewników – zestawienia widać wyraźnie, że muzyka – przede wszystkim śpiew, nadal stanowią ważny element liturgii pogrzebu. Bogaty i różnorodny jest także przeznaczony na te celebracje repertuar. Pozostaje jedynie kwestia jego właściwego doboru, zgodnego z obowiązującym prawodawstwem liturgiczno-muzycznym. Nawiązując raz jeszcze do omówionego w poprzednim punkcie Pouczenia o śpiewach i udziale orkiestry w obrzędach pogrzebowych, warto zauważyć, ze podczas liturgii pogrzebowej (nie tylko podczas celebracji Eucharystii, ale także np. w domu zmarłego, podczas procesji czy na cmentarzu) obok śpiewów zamieszczonych w oficjalnym wydaniu Obrzędów Pogrzebu i zaproponowanych tam pieśni za zmarłych można także wykorzystać pieśni z innych działów. Przede wszystkim są to naprzemienne śpiewy psalmowe (np. Pan mój Wódz i Pasterz mój; Pokładam w Panu ufność mą; Serce me do Ciebie wznoszę), niektóre pieśni wielkanocne (np. Chrystus Pan zmartwychwstał; Nie zna śmierci Pan żywota; Zwycięzca śmierci), do Serca Pana Jezusa (np. Dobry Jezu, racz wysłuchać; Twemu Sercu; Z tej biednej ziemi), do Matki Bożej (np. Bogurodzico, przeczysta Panno; Do Serca Twego, Pani świata; Gdy trwoga nas ogarnia; Idźmy, tulmy się jak dziatki; Nie płacz już, dziecino; Pod Twój płaszcz się uciekamy; Wspomnij, o Królowo miła), a także pieśni okolicznościowe41 (np. Być bliżej Ciebie chcę; Chrystus, Chrystus to nadzieja; Miałem ci ja w sercu; Przyjdźcie do mnie wszyscy; Spojrzyj z nieba wysokiego; Ty, wszechmocny Panie)42. W dokumencie przypomniano rzecz oczywistą, że „program pieśni należy uzgodnić z kapłanem prowadzącym pogrzeb”, natomiast „przy [ich] wyborze należy uwzględnić okres roku liturgicznego43”.

*

Na zakończenie niniejszych rozważań warto przytoczyć jeszcze jeden punkt cytowanej wyżej instrukcji Musicam sacram: „Trzeba pamiętać, że podniosłość liturgicznej czynności zależy nie tyle od bardziej ozdobnej formy muzycznej, czy wspaniałości ceremonii, ile raczej od godnego i pobożnego odprawiania”44. Idealne, gdy oba te wymiary wzajemnie się dopełniają. To już jednak zależy od odpowiedniej formacji liturgiczno-muzycznej zarówno duchowieństwa, jak i muzyków kościelnych.

 

PRZYPISY:

1. Por. A. L a b u d d a. Liturgia pogrzebu w Polsce do wydania Rytuału piotrkowskiego (1631). Studium historyczno-liturgiczne. Warszawa 1983; B. N a d o l s k i. Liturgia pogrzebu. W: Leksykon liturgii. Oprac. B. Nadolski. Poznań 2006 s. 788-807.

2. Najważniejsze przykłady utworów w tych gatunkach zostaną omówione w dalszej części artykułu.

3. Można tu wskazać np. na kompozycje Heinricha Schütza (1585-1672) czy Johanna Sebastiana Bacha (1685-1750).

4. Por. A. N o w i c k a – J e ż o w a. Pieśni czasu śmierci. Studium z historii duchowości XVI-XVII wieku. Lublin 1992; K. T u r e k. Ludowe zwyczaje, obrzędy i pieśni pogrzebowe na górnym Śląsku. Katowice 1993 s. 40-122; J. P e r s z o n. Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach. Pelplin 1999 s. 192-226.

5. Cykl ten zaczerpnął swoją nazwę od pierwszego słowa introitu Requiem aeternam Dona eis, Domine.

6. Zob. A. S a e y. Requiem. W: Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Red. F. Blume. T. 11. Kassel-Basel-London 1963 kol. 297-302; J. W. P r u e t t: Requiem Mass. W: The New Grove Dictionary of Music and Musicians. Red. S. Sadie. T. 15. London 1980 s. 751-755; U. R e i c h e r t, T. K n e i f. Requiem. W: Die Musik in Geschichte und Gegenwart. Zwiete, neubearbeitete Ausgabe. Red. L. Finscher. Sachteil. T. 8. Kassel [i in.] 1998 kol. 156-170. Por. także: A. R o b e r t s o n. Requiem. Music of Mourning and Consolation. London 1967; S. M i e s z c z a k. „Requiem” jako formuła liturgii Kościoła. W: Studia Pro Musica Sacra. T. VII: Psallite sapienter. Red. R. Tyrała, W. Delimat. Kraków 2009 s. 53-66.

7. Zob. B. N a d o l s k i. Msza w intencji zmarłych. W: Leksykon liturgii s. 983-985.

8. Jej autorem był prawdopodobnie franciszkanin Tomasz z Celano (+ 1260). Należy tu zauważyć, że oficjalnie sekwencja ta pojawiła się w liturgii dopiero w Missale Romanum (1570), choć w północnej Francji nie stosowano jej jeszcze do XVIII wieku. Pius XII w 1955 r. ograniczył jej stosowanie do Mszy w dniu Wszystkich Wiernych Zmarłych oraz w dniu śmierci i pogrzebu. Po Vaticanum II wykorzystywana jest już tylko jako hymn w Liturgii Godzin. Zob. B. N a d o l s k i. Dies irae. W: Leksykon liturgii s. 321-322.

9. Zob. F. K ö r n d l e. Das musikalische Ordinarium Missa nach 1400. W: Messe und Motette. Red. H. Leuchtmann. S. Mauser. (Handbuch der musikalischen Gattungen 9). Laaber 1998 s. 182-183. Warto tu dodać, że Du Fay jest także autorem opracowania tekstu maryjnej antyfony Ave Regina caelorum z żałobnym tropem Miserere tui labentis Dufay. Por. V o i g t. Musikalisierung des Sterbens – Guillaume Du Fays „Ave Regina caelorum III”. „Die Musikforschung” 64:2001 z. 4 s. 321-334.

10. Kompozytor opracował tu jedynie teksty części introitu Requiem aeternam, Kyrie, graduału Si ambulem, tractus Sicut cervus desiderat oraz offertorium Domine Jesu Christe.

11. Zob. O.E. D e u t s c h. Zur Geschichte von Mozarts Requiem. „Österreichischen Musikzeitschrift” 19:1964 s. 49-60; L. N o w a k. Entstehungs- und Überlieferungsgeschichte des Requiem-Fragments. W: W.A. M o z a r t. Neue Ausgabe sämtlicher Werke. Serie I: Geistliche Gesangswerke. Werkgruppe 1: Messen und Reqiuem. Kassel [i in.]. 1965 s. VII-XVI; Ch. W o l f f. Mozarts Reqiuem. Geschichte – Musik – Dokumente – Partitur des Fragments. München [i in.] 1991.

12. Por. B. E b e l. Die Salzburger Requiemtradition im 18. Jahrhundert. Untersuchungen zu den Voraussetzungen von Mozarts Requiem. München 1977; A. E i n s t e i n. Mozart. Człowiek i dzieło. Przeł. A. Rieger. Kraków 1983 s. 354-357; A. K o l b. Mozart. Przeł. M.L. Kalinowski. Warszawa 1990 s. 210-239.

13. Zob. U. A d a m s k i – S t ö r m e r. Requiem aeternam. Tod und Trauer im 19. Jahrhunder im Spiegel einer musikalischen Gattung. Frankfurt am Main 1991; T. H o c h r a d n e r. Beobachtungen zur Musikgeschichte des Requiems im 19. Jahrhundert. W: Duchovná hudba w 19. storoči. Red. J. Lengová. Banská Bystrica 1995 s. 70-80; B. L o d e s. Das 19. Jahrhundert [tu: Requiem in der „Zeit der schönen Tode”]. W: Messe und Motette s. 295-308.

14. Zob. L. K a ł u ż y ń s k i. Officjum Defunctorum Romanum. Genesis et evolutio eius uti officii votivi superadditi. Buenos Aires 1972; T. B r u g g i s s e r – L a n k e r. Musik und Tod im Mittelalter. Imagiationsräume der Transzendenz. Göttingen 2010.

15. N a d o l s k i. Liturgia pogrzebu s. 792-793, 797-798.

16. Warto tu zaznaczyć, że Officjum Defunctorum ZWV 47 J.D. Zelenki, podobnie jak jego Requiem D-dur ZWV 46, skomponowane zostały na uroczystości pogrzebowe króla Polski i elektora Saksonii Augusta II Mocnego w 1733 r. Zob. F.W. R i e d e l. Zelenkas Kompositionen zum Toten-Offizium. W: Zelenka-Studien II (Referate und Materialien der 2. Internationaler Fachkonferenz „Jan Dismas Zelenka”). Red. W. Reich. Sankt Augustin 1997 s. 153-159.

17. Kompozytor wykorzystał tu tekstu dwóch responsoriów (Subvenite Sancti Dei i Libera me Domine) oraz dwóch antyfon (In paradisum i Salve Regina) z Ordo exequiarum. Dodajmy, że kompozycja ta najprawdopodobniej również powstała – podobnie jak dzieło Zelenki – w związku ze śmiercią króla Augusta II Mocnego. Zob. K. M r o w i e c. Nowoodnalezione największe dzieło Grzegorza Gerwazego Gorczyckiego. „Muzyka” 1975 nr 2 s. 108-112.

18. Zob. M.D. N o w a k. Jutrznia za zmarłych w języku polskim po Soborze Watykańskim II. „Annales Lublinenses pro Musica Sacra” I:2010 s. 261-281.

19. MS n. 5.

20. Tamże.

21. Tamże n. 9.

22. Tamże nr 43.

23. Tamże nr 66.

24. IEP nr 23.

25. Tamże nr 24.

26. Instrukcję liturgiczno-duszpasterską Episkopatu Polski o pogrzebie i modlitwach za zmarłych ( V 1978) nr 4.

27. Tamże.

28. Tekst tego dokumentu zob. „Wiadomości Urzędowe Diecezji Opolskiej” 48:1993 nr 4-5 s. 143-145. Zob. też: Rozporządzenia i instrukcje Biskupa Opolskiego. Wybór z lat 1977-2000. Red. G. Strzeduła. Opole 2001 s. 85-87.

29. Obrzędy pogrzebu dostosowane do zwyczajów diecezji polskich. Katowice 1978 s. 9-22.

30. Międzydiecezjalna Komisja ds. Liturgii, Duszpasterstwa Liturgicznego i Muzyki Kościelnej Diecezji Opolskiej i Gliwickiej. Pouczenie o śpiewach i udziale orkiestry w obrzędach pogrzebowych (17 XII 1992) nr 5.

31. Tamże nr 6.

32. Śpiewnik liturgiczny. Red. K. Mrowiec [i in.] Lublin 1991 s. 436-450.

33. J. S i e d l e c k i. Śpiewnik kościelny. Wyd. XL (poprawione). Red. K. Mrowiec [i in.]. Kraków 2004 s. 762-776.

34. T e n ż e. Śpiewnik kościelny. Wyd. przerobione i powiększone. Red. W. Świerczek. Opole 1959 s. 351-371, 457-461, 514-528.

35. Śpiewnik archidiecezji katowickiej. Red. A. Reginek. Katowice 2000 s. 642-662.

36. Tamże s. 883-895.

37. Droga do nieba. Katolicki modlitewnik i śpiewnik. Red. Międzydiecezjalna Komisja ds. Liturgii, Duszpasterstwa Liturgicznego i Muzyki Kościelnej Diecezji Gliwickiej i Opolskiej. Wyd. LVI (wersja nutowa). Opole 2006 s. 232-247.

38. Tamże s. 224-232.

39. Tamże s. 248-253.

40. Tamże s. 1141-1158.

41. W omówionym wyżej najnowszym wydaniu Drogi do nieba większość dawnych pieśni okolicznościowych włączona została do działu śpiewów podczas Mszy Świętej.

42. Por. Pouczenie o śpiewach nr 11.

43. Tamże.

44. MS n. 11.

 

LITERATURA:

A d a m s k i – S t ö r m e r  U.: Requiem aeternam. Tod und Trauer im 19. Jahrhundert im Spiegel einer musikalischen Gattung. Frankfurt am Main 1991.

B r u g g i s s e r – L a n k e r  T.: Musik und Tod im Mittelalter. Imaginationsräume der Transzendenz. Göttingen 2010.

H a d e r  W.: Requiem-Vertonungen in der Dresdner Hofkirchenmusik von 1720 bis 1764. Tutzing 2001.

Instrukcja liturgiczno-duszpasterska Episkopatu Polski o pogrzebie i modlitwach za zmarłych (5 V 1978).

K a ł u ż y ń s k i  L.: Officium Defunctorum Romanum. Genesis et evolutio eius uti officii votivi superadditi. Buenos Aires 1972.

L a b u d d a  A.: Liturgia pogrzebu w Polsce do wydania Rytuału Piotrkowskiego (1631). Studium historyczno-liturgiczne. Warszawa 1983.

Leksykon liturgii. Oprac. B. Nadolski. Poznań 2006.

Liber Usualis. Missae et Officii pro dominicis et festis cum cantu gregorianko. Parisiis, Tornaci, Romae 1934.

Messe und Motette. Red. H. Leuchtmann, S. Mauser (Handbuch der musikalischen Gattungen 9). Laaber 1998.

Międzydiecezjalna Komisja ds. Liturgii, Duszpasterstwa Liturgicznego i Muzyki Kościelnej Diecezji Opolskiej i Gliwickiej: Pouczenie o śpiewach i udziale orkiestry w obrzędach pogrzebowych (17 XII 1992).M i e s z c z a k S.: „Requiem” jako formuła liturgii Kościoła. W: Studia Pro Musica Sacra. T. VII: Psallite sapienter. Red. R. Tyrała, W. Delimat. Kraków 2009.

N o w a k  M. D.: Jutrznia za zmarłych w języku polskim po Soborze Watykańskim II. „Annales Lublinenses pro Musica Sacra” 1:2010 s. 261-281.

N o w i c k a – J e ż o w a  A.: Pieśni czasu śmierci. Studium z historii duchowości XVI-XVII wieku. Lublin 1992.

Obrzędy pogrzebu dostosowane do zwyczajów diecezji polskich. Katowice 1978.

P e r s z o n  J.: Na brzegu życia i śmierci. Zwyczaje, obrzędy oraz wierzenia pogrzebowe i zaduszkowe na Kaszubach. Pelplin 1999.

R i e d e l  F. W.: Zelenkas Kompositionen zum Toten-Offizium. W: Zelenka-Studien II (Referate und Materialien der 2. Internationaler Fachkonferenz „Jan Dismas Zelenka”). Red. W. Reich. Sankt Augustin 1997 s. 153-159.

R o b e r t s o n  A.: Requiem. Music of Mournig and Consolation. London 1967. Tod und Musik in 17. und 18. Jh. Red. G. Fleischhauer. Michaelstein 2001.

T u r e k  K.: Ludowe zwyczaje, obrzędy i pieśni pogrzebowe na Górnym Śląsku. Katowice 1993.

W a ń c z o w s k i  M.: Księga żałoby i śmierci, Opole 1993.

 


 

Powyższy artykuł Pana dra hab. Remigiusza Pośpiecha, prof. UO,
opublikowany został w 8. tomie „Studiów Liturgicznych” (TN KUL JPII 2012).
Publikacja ta szerzej przedstawiona została w dziale "Aktualności".
Poniżej zaś zamieszczone jest
„Pouczenie o śpiewach i udziale orkiestry
w obrzędach pogrzebowych”,
omówione w artykule.
Rozporządzenie to opublikowane zostało na
stronie Diecezji Gliwickiej.
Kopia zamieszczona w Dormitorium
ma jedynie charakter pomocniczy.

 


 

Międzydiecezjalna Komisja Liturgiczna
i Komisja ds. Muzyki Kościelnej
w Opolu — Gliwicach

POUCZENIE O ŚPIEWACH I UDZIALE ORKIESTRY
W OBRZĘDACH POGRZEBOWYCH

1. Sprawowanie obrzędów pogrzebowych powinno być wyznaniem wiary w życie wieczne i wspólną modlitwą, która zmarłym przynosi pomoc, a żyjącym daje pociechę płynącą z nadziei zmartwychwstania (Obrzędy Pogrzebu, Wyd. 2. — Wprowadzenie nr 1). Na czele procesji pogrzebowej niesie się krzyż, który jest znakiem, że zmarły za życia pragnął iść za Chrystusem Zbawicielem, a zarazem znakiem nadziei wiernych, że Zbawiciel przeprowadzi zmarłego do Ojca w niebie. Udział kapłana w pogrzebie wyraża łączność z Kościołem Powszechnym i z parafią, z którą związany był zmarły. Wymienione wyżej akcenty obrzędów pogrzebowych wyraźnie odróżniają pogrzeb chrześcijański od świeckiego.

2. Przy sprawowaniu obrzędów pogrzebowych chrześcijanie nie mogą lekceważyć sposobu myślenia i postępowania ludzi swojej epoki i swojego kraju wobec zmarłych. W tradycjach rodzinnych, w zwyczajach lokalnych, w stowarzyszeniach pogrzebowych niech pozostanie to wszystko, co do tej chwili było dobre. To zaś, co wydaje się być przeciwne Ewangelii, należy tak przekształcić, ażeby pogrzeby chrześcijańskie wyrażały wiarę w zmartwychwstanie i prawdziwego ducha ewangelicznego (Wprow. nr 2).

3. W liturgii za zmarłych Kościół posługuje się przede wszystkim psalmami, aby wyrazić żałobę i umocnić nadzieję. Należy się jednak troszczyć, aby pozostałe śpiewy, których wykonanie często jest w obrzędach zalecane ze względów duszpasterskich, wyrażały serdeczne i żywe umiłowanie Pisma św. i ducha liturgii (Wprow. nr 12).

4. W ramach katechizacji należy systematycznie uczyć wszystkich śpiewów pogrzebowych, aby wierni je znali i mogli czynnie uczestniczyć w pogrzebach. Duszpasterze niech wykorzystają w tym względzie pomoc chórów kościelnych, zespołów śpiewaczych i scholi młodzieżowych. Śpiewy te można wykorzystać w czasie nabożeństw za zmarłych, a także w innych okolicznościach. Dobierając pieśni za zmarłych spoza rytuału pogrzebowego, należy pamiętać, że powinny one wyrażać w treści i melodii nadzieję i wiarę w zmartwychwstanie (Instrukcja liturgiczno-duszpasterska Episkopatu Polski o pogrzebie i modlitwach za zmarłych, Ob. Pogrz. s. 24).

5. Orkiestra biorąca udział w pogrzebie ma przez odpowiednio dobrane pieśni i melodie dopomóc wiernym do czynnego i pobożnego uczestnictwa w obrzędach pogrzebowych, a także ma głosić wiarę, że zmarły żyje. Marsze żałobne nie zawierające elementu religijnego, sprzeczne z duchem liturgii, nie mogą być grane podczas chrześcijańskiego pogrzebu. Nawet marsze żałobne, zawierające akcenty religijne nie mogą wypełnić całej procesji.

6. Jeżeli ciało zmarłego przenosi się w procesji do kościoła, wówczas odbywa się ona stosownie do miejscowego zwyczaju, ministrant z krzyżem idzie na przedzie, za nim ustawia się orkiestra, a kapłan poprzedza trumnę. Kapłanowi może towarzyszyć zespół śpiewaczy albo grupa wiernych, którzy przewodniczą w śpiewie. W czasie procesji można śpiewać: psalm 51 z refrenem (Wieczny odpoczynek..., Dobry Jezu, a nasz Panie...), psalm 25 (Ob. Pog. nr. 30, s. 32-35); wierszowany przykład psalmu 51 (Bądź mi litościw...); psalm 91 (Kto się w opiekę...); hymny z oficjum za zmarłych albo inne odpowiednie pieśni /zob. Ob. Pog. nr 49/.

7. Gdy procesja wchodzi do kościoła, rozpoczyna się śpiew na wejście z Mszy pogrzebowej, można śpiewać: Boże, Sędzio sprawiedliwy... (DN 938) lub inne śpiewy podane niżej. Jeżeli jest tylko jeden duszpasterz, który musi usiąść do konfesjonału, przed śpiewem na wejście wierni mogą śpiewać inne pieśni (zob. Ob. Pog. nr 50).

8.W czasie procesji na cmentarz można śpiewać następujące psalmy: psalm 116A z ref. W krainie życia... (Ob. Pog. nr 68); psalm 25 z antyfoną: Okaż mi, Panie... (Ob. Pog. nr. 30); psalm 23 z antyfoną: W królestwie Twoim... (Ob. Pog. nr 130).

9. W czasie zasypywania lub zamykania grobu śpiewa się: Witaj Królowo... albo inną pieśń do Najśw. Maryi Panny według miejscowego zwyczaju (Ob. Pog.nr 78). Podczas spuszczania trumny do grobu może orkiestra grać: Tobie ja żyję 2x; a na zakończenie antyfonę: Witaj Królowo oraz pieśni wielkanocne: Zwycięzca śmierci...; Otrzyjcie już łzy...; lub Anioł Pański.

10. Nad grobem można odśpiewać pieśń Najśw. Maryi Panny: Uwielbiaj, duszo moja; pieśń Symeona: Teraz, o Panie, pozwól odejść; wyznanie wiary lub zwrotkę pieśni wielkanocnej. Należy jednak uszanować żałobę uczestników pogrzebu (Ob. Pog. nr 78). Jeżeli trzeba przedłużyć modlitwy nad grobem, można odśpiewać: jedną z pieśni na ostatnie pożegnanie (Ob. Pog. nr 238-241); pieśni związane z duchowością zmarłego albo zgromadzenia lub bractwa, do którego należał. Przy zbiorowych pogrzebach ofiar katastrof i kataklizmów można odśpiewać suplikacje (Ob. Pog. nr 78).

11. W oparciu o nr 49 Ob. Pogrz. podaje się niżej zestaw śpiewów, które mogą być wykorzystane podczas liturgii pogrzebowej. Program pieśni należy uzgodnić z kapłanem prowadzącym pogrzeb. Przy wyborze należy uwzględnić okres roku liturgicznego:
- psalmy 51 lub 25: zespół śpiewa wersety psalmu; lub z orkiestrą śpiewa refren: Wieczny odpoczynek... lub Dobry Jezu...,
- inne psalmy: Pan mój Wódz (DN 856); Pan obrońca (DN 857); Pokładam w Panu ufność (DN 859); Serce me do Ciebie wznoszę (DN 866),
- pieśni wielkanocne, np.: Otrzyjcie już (DN 355); Zwycięzca śmierci (DN 365),
- pieśni za zmarłych: Chrystus Pan jest mój żywot (DN 943); Cokolwiek w świecie (DN 946); Dobry Jezu, a nasz Panie (DN 945); Gdzież duszy ojczyzna (DN 946); Nie tu ojczyzna (DN 950), Racz wiekuiste dać odpoczywanie (DN 954); W łaskawości (DN 957),
- pieśni okolicznościowe: Być bliżej (DN 819); Chrystus, Chrystus (DN 821); Miałem ci ja w sercu (DN 846); Przyjdźcie do mnie (DN 863); Spojrzyj z nieba (DN 867); Ty Wszechmocny Panie (DN 871),
- pieśni do Serca Pana Jezusa: Dobry Jezu, racz wysłuchać (DN 517); Twemu Sercu (DN 550); Z tej biednej ziemi (DN 554);
- pieśni do Matki Bożej: Boga Rodzico (DN 598); Do serca Twego (DN612); Gdy trwoga nas ogarnie (DN 616); Idźmy tulmy się (DN621); Nie płacz już (DN 655); Pod Twój płaszcz (DN 686); Wspomnij o Królowo (DN517).


Opole — Gliwice, 17 grudnia 1992 roku

Ks. H. Sobeczko
Przewodniczący Międzydiecezjalnej Komisji Liturgicznej
i Komisji ds. Muzyki Kościelnej