---

 

Ks. Janusz Gręźlikowski

GRZEBANIE ZMARŁYCH
WEDŁUG OBOWIĄZUJĄCEGO PRAWA POLSKIEGO

Życie społeczności Kościoła i państwa to również śmierć i związany z nią pogrzeb, który niejako zamyka życie człowieka na ziemi¹. Z tego względu w liturgii pogrzebowej Kościół modli się i składa eucharystyczną ofiarę za tych, którzy przez chrzest zostali wszczepieni w śmierć i zmartwychwstanie Chrystusa, a prawo kanoniczne, jako prawo własne Kościoła, reguluje i określa kwestie związane ze śmiercią chrześcijanina i jego pochówkiem, stwierdzając, że wierni zmarli powinni być pochowani zgodnie z przepisami prawa i zachowaniem przepisów liturgicznych zawartych w Obrzędach pogrzebu² i zatwierdzonych przez Konferencję Episkopatu danego państwa³. Nadto wskazuje, że wierni należący do Kościoła podlegają przepisom prawa państwowego, w którym Kościół działa. Mając zatem na uwadze rzeczywistość Polski, w kwestiach śmierci i pogrzebu wierni podlegają przepisom prawa kanonicznego i polskiego prawa cywilnego. Te ostatnie będą nas interesować w aspekcie grzebania zmarłych, a więc w odniesieniu do pogrzebu i cmentarzy.

Prawo pogrzebowe, nazywane inaczej prawem funeralnym, jest bardzo specyficzną dziedziną prawa. Obejmuje ono te przepisy prawne, które dotyczą śmierci człowieka, chowania zwłok, cmentarzy oraz działalności gospodarczej w zakresie usług pogrzebowych. Mówimy o nim w prawie kanonicznym (kan. 1176-1185 KPK – przepisy o pogrzebie kościelnym i kan. 1240-1243 KPK – przepisy o cmentarzach)⁴ oraz w polskim prawie cywilnym⁵. Z prawem tym, zarówno kanonicznym jak i cywilnym polskim, spotka się prawie każdy człowiek w chwili śmierci swoich bliskich, jak też dotknie ono każdego człowieka w chwili jego śmierci. Wtedy nie dość, ze musimy zmagać się ze smutkiem i żalem, to jeszcze stajemy przed koniecznością podejmowania wielu decyzji dotyczących pogrzebu, a także kwestii spadkowych, licznych spraw urzędowych, podziału majątku, a także długów czy innych obciążeń pozostawionych przez zmarłego. Wtedy też przydatna okazuje się jego znajomość.

Niniejsze opracowanie ma na celu ukazanie i omówienie zagadnienia grzebanie zmarłych według obowiązujących norm prawa polskiego. Nie będzie zatem prezentować i analizować norm prawa kanonicznego w tym względzie, ale będzie próbą skrótowego przedstawienia obowiązujących przepisów prawa państwowego dotyczących grzebania zmarłych, a więc norm odnoszących się bezpośrednio do pogrzebu i cmentarzy, a także będzie odpowiedzią na nowe sytuacje związane z praktyką grzebania zmarłych. Podjęta problematyka zostanie ujęta w następujących punktach: 1. Podstawy prawne funkcjonowania cmentarzy i chowania zmarłych; 2. Zakładanie, rozszerzanie i zamknięcie cmentarza grzebalnego; 3. Urządzenie i utrzymanie cmentarza; 4. Groby na cmentarzu; 5. Ponowne użycie grobu; 6. Stwierdzenie zgonu; 7. Przewożenie zwłok; 8. Chowanie zwłok: 9. Ekshumacja.

1. PODSTAWY PRAWNE FUNKCJONOWANIA CMENTARZY
I CHOWANIA ZMARŁYCH

Mówiąc o grzebaniu zmarłych, należy przede wszystkim przedstawić polskie przepisy państwowe regulujące problem cmentarzy, na których zasadniczo odbywa się pochówek zmarłych. Do wieku XVIII grzebanie zmarłych należało do wyłącznej kompetencji rodziny zmarłego i Kościoła, który na przestrzeni wieków wyrażał dobitnie swój szacunek dla cmentarzy znajdujących się przy kościołach, co wynikało przede wszystkim z szacunku do ludzkiego ciała⁶. Koniec wieku XVIII oraz wiek XIX i XX to rozwój cmentarzy grzebalnych niezwiązanych z budynkiem kościelnym. W tym czasie zlikwidowano wiele cmentarzy przykościelnych, a zaczęły powstawać cmentarze poza terenem kościelnym, w dalszej odległości od kościoła. Jednocześnie obok Kościoła również państwo zaczęło interesować się urządzaniem pogrzebu i cmentarzy. Ze względu na władzę, która zakładała cmentarz i której on podlegał, cmentarze zaczęto dzielić na wyznaniowe i świeckie (komunalne). Cmentarze wyznaniowe (parafialne, międzyparafialne, zakonne, kapitulne), czyli kościelne, są zakładane, zarządzane i utrzymywane przez kościelne osoby prawne lub inne społeczności wyznaniowe. Natomiast cmentarze komunalne podlegają świeckim władzom terenowym.

Prawo polskie przyznaje Kościołowi prawo posiadania, zarządzania oraz zakładania i poszerzania cmentarzy grzebalnych. Czyni to, kilkakrotnie już nowelizowana, ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego z dnia 17 maja 1989 r.,⁷ ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania⁸, Konkordat między Stolicą Apostolską a Rzecząpospolitą Polską podpisany 28 lipca 1993 r. w Warszawie, a ratyfikowany 25 marca 1998 r., który w art. 8 stanowi, że „miejscom przeznaczonym przez właściwą władzę kościelną do sprawowania kultu i grzebania zmarłych Państwo gwarantuje w tym celu nienaruszalność”⁹, oraz deklaracja Rządu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 15 kwietnia 1997 r., która w celu zapewnienia jasnej wykładni przepisów konkordatu dodaje w ust. 2, że „pojęcie nienaruszalności cmentarzy, użyte w artykule 8 ust. 3 Konkordatu, nie może być rozumiane jako prawo do odmowy pochowania na cmentarzu katolickim osoby innego wyznania lub niewierzącej”¹⁰. Nadto kwestie powyższe określają szczegółowe ustawy regulujące relacje państwa z poszczególnymi Kościołami i związkami wyznaniowymi¹¹. W myśl powyższych zapisów ustawowych Rzeczpospolita Polska gwarantuje Kościołowi katolickiemu prawo do zakładania i rozbudowy cmentarzy grzebalnych, prawo do posiadania i konserwacji tychże cmentarzy oraz ich nienaruszalność, a także prawo do pochówku zgodnego z przekonaniami religijnymi¹².

Nienaruszalność cmentarza, gwarantowana przez Konkordat, nie oznacza jednak, że władza państwowa nie może wydawać odpowiednich przepisów określających i regulujących sposób tworzenia oraz administrowania tymi miejscami. Podstawowymi normami prawnymi obowiązującymi w naszym kraju są:
- ustawa z dnia 31 stycznia 1959 r. o cmentarzach i chowaniu zmarłych z późniejszymi zmianami¹³;
- rozporządzenie Ministra Gospodarki Komunalnej z dnia 25 sierpnia 1959 r. w sprawie określenia, jakie tereny pod względem sanitarnym są odpowiednie na cmentarze¹⁴;
- rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 3 sierpnia 1961 r. w sprawie stwierdzania zgonu i jego przyczyny¹⁵;
- rozporządzenie Ministra Gospodarki Terenowej i Ochrony Środowiska oraz Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 20 października 1972 r. w sprawie urządzania cmentarzy, prowadzenia ksiąg cmentarnych oraz chowania zmarłych¹⁶;
- rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 1 sierpnia 2001 r. w sprawie sposobu prowadzenia ewidencji grobów¹⁷;
- rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 21 lipca 2003 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie prowadzenia ewidencji grobów¹⁸;
- rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 7 grudnia 2001 r. w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi¹⁹;
- rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 21 grudnia 2006 r., zmieniające rozporządzenie w sprawie postępowania ze zwłokami i szczątkami ludzkimi²⁰;
- ustawa z dnia 28 marca 1933 r. o grobach i cmentarzach wojennych z późniejszymi zmianami²¹.

2. ZAKŁADANIE, ROZSZERZANIE I ZAMKNIĘCIE
CMENTARZA GRZEBALNEGO

W myśl ustawy o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej z 1989 r. o założeniu lub rozszerzeniu cmentarza wyznaniowego decydują właściwe władze kościelne, co współbrzmi z obowiązującym ustawodawstwem kościelnym, które stwierdza, że „tam gdzie to możliwe, Kościół powinien mieć własne cmentarze, albo przynajmniej kwatery na cmentarzach świeckich, przeznaczone na grzebanie wiernych zmarłych, niezależnie pobłogosławione”²². Władzą kompetentną do przeznaczenia miejsca na grzebanie wiernych zmarłych oraz pobłogosławienie tego miejsca jest ordynariusz²³. Prawo kanoniczne nakazuje również, aby przy zakładaniu cmentarza były zachowane odpowiednie procedury w celu uzyskania stosownych decyzji i pozwoleń od władz administracyjnych, wymaganych m.in. przez prawo polskie²⁴.

Zgodnie zatem z ustawą inicjatywę co do założenia lub rozszerzenia cmentarza podejmuje właściwy biskup diecezjalny lub wyższy przełożony zakonny²⁵. Musi on jednak wziąć pod uwagę kilka warunków, które muszą być spełnione. Otóż cmentarz można założyć jedynie na terenie przeznaczonym na ten cel w miejscowym planie zagospodarowanie przestrzennego i musi być wyrażona zgoda właściwego inspektora sanitarnego²⁶. Wyznaczenie terenu pod cmentarz winno być ujęte w miejscowym planie zagospodarowania terenu, na wniosek właściwej władzy kościelnej²⁷. Rozporządzenie z 1959 r. określa, że teren pod cmentarz powinien być lokalizowany w sposób wykluczający możliwość wywieranie szkodliwego wpływu cmentarza na otoczenie, a szczególnie na całą sieć wodną danej miejscowości. Wskazuje, że na cmentarze należy przeznaczać tereny na krańcach miast, osiedli lub wsi w izolacji od zabudowań, na gruntach przeznaczonych pod zieleń publiczną lub odpowiednich na jej urządzenie²⁸. Przed zatwierdzeniem lokalizacji cmentarza należy zbadać na obszarze projektowanym na jego założenie i nanieść na planie sytuacyjnym dane charakteryzujące środowisko przyrodnicze: wysokość i strukturę wód gruntowych, stosunki wodne terenu, ujęcia wodne, istniejące zespoły roślinne. Na planie sytuacyjnym powinny być naniesione wszelkie zabudowania i studnie lub inne ujęcia wody, znajdujące się na terenie przewidzianym na cmentarz w odległości 150 metrów od tego terenu²⁹.

W myśl tego rozporządzenia odległość cmentarza od zabudowań mieszkalnych, od zakładów produkujących artykuły żywnościowe, zakładów żywienia zbiorowego bądź zakładów przechowujących artykuły żywnościowe oraz studzien, źródeł i strumieni, służących do czerpania wody do picia i potrzeb gospodarczych, powinna wynosić co najmniej 150 m; odległość ta może być zmniejszona do 50 m pod warunkiem, że teren w granicach od 50 do 150 m od cmentarza posiada sieć wodociągową i wszystkie budynki korzystające z wody są do tej sieci podłączone. Odległość od granicy cmentarza ujęć wody o charakterze zbiorników wodnych, służących jako źródło zaopatrzenia sieci wodociągowej w wodę do picia i potrzeb gospodarczych, nie może być mniejsza niż 500 metrów³⁰. Teren cmentarza winien znajdować się w miarę możliwości na wzniesieniu i nie podlegać zalewom oraz posiadać ukształtowanie umożliwiające łatwy spływ wód deszczowych. Zwierciadło zaś wody gruntowej powinno znajdować się na głębokości nie wyższej niż 2,5 metra poniżej powierzchni terenu, przy czym nie może być ono nachylone ku zabudowaniom lub ku zbiornikom albo innym ujęciom wody służącym za źródło zaopatrzenia w wodę do picia i potrzeb gospodarczych. Grunt cmentarz powinien być możliwie przepuszczalny i nie zawierać węglanu wapnia. Miejsce na cmentarzu powinno być w miarę możliwości tak wybrane, aby najczęściej spotykane w tym miejscu wiatry wiały od terenów mieszkalnych w kierunku cmentarza³¹.

Rozporządzenie z 1972 r. podaje sposoby i elementy obliczania wielkości obszaru na założenie lub powiększenie cmentarza, jak też określa zagospodarowanie powierzchni grzebalnej cmentarza na poszczególne groby³². Teren pod cmentarz – w myśl ustawy z 1989 r. – może być własnością kościelnej osoby prawnej albo może być uzyskany od Skarbu Państwa lub gminy w użytkowanie wieczyste lub od nich kupiony³³. Ponieważ założenie czy powiększenie cmentarza stanowi tzw. cel i dobro publiczne, wojewoda lub rada miasta czy gminy mogą udzielić bonifikaty przy sprzedaży odpowiedniego terenu³⁴.

O zamknięciu cmentarza wyznaniowego decyduje władza kościelna po zasięgnięciu opinii inspektora sanitarnego³⁵. Użycie terenu cmentarnego po zamknięciu cmentarza na inny cel nie może nastąpić przed upływem 40 lat od dnia ostatniego pochowania zwłok na cmentarzu. Po upływie powyższego terminu zarząd gminy (zarząd miasta na prawach powiatu) może wydać decyzję o użyciu terenu cmentarnego na inny cel zgodny z prawem zagospodarowania przestrzennego. Jeżeli teren cmentarny stanowi lub stanowił uprzednio własność Kościoła katolickiego lub innego Kościoła albo związku wyznaniowego, wydanie decyzji o użyciu terenu cmentarnego na inny cel wymaga zgody właściwej władzy tego Kościoła lub związku wyznaniowego. Decyzję o użyciu terenu cmentarnego, będącego uprzednio cmentarzem wyznaniowym Kościoła katolickiego lub innego Kościoła albo związku wyznaniowego na inny cel wydaje się po zasięgnięciu właściwej władzy tego Kościoła lub związku wyznaniowego co do sposobu oznaczenia i upamiętnienia terenu pocmentarnego. Decyzja taka musi uwzględniać zachowanie pamiątek wartości historycznej, archeologicznej lub artystycznej. Jeżeli cmentarz lub jego część wpisane są do rejestru zabytków, użycie terenu na inny cel wymaga zgody ministra właściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego. W przypadkach uzasadnionych szczególnymi celami publicznymi właściwy ze względu na miejsce terenu cmentarnego organ może wystąpić do ministra do spraw administracji publicznej o zwolnienie z wymogu uzyskania zgody Kościoła lub związku wyznaniowego. Przy zmianie przeznaczenia terenu cmentarnego szczątki zwłok znajdujące się na tym terenie powinny być przeniesione na inny cmentarz na koszt nabywcy terenu lub nowego jego użytkownika³⁶.

3. URZĄDZENIE I UTRZYMANIE CMENTARZA

Ustawa państwowa o cmentarzach i chowaniu zmarłych, podobnie jak prawo kanoniczne³⁷, podaje szczegółowe normy co do urządzenia i utrzymania cmentarza. Stwierdza, że utrzymanie cmentarzy wyznaniowych i zarządzanie nimi należy do związków wyznaniowych³⁸. Każdy cmentarz powinien być ogrodzony ogrodzeniem z trwałego materiału nie niższym nić 1,5 m i należycie strzeżony. Winien być utrzymany jako teren zielony o założeniu parkowym. Zieleń na cmentarzu (drzewa, krzewy, trawniki, kwiaty) podlegają ochronie przed zniszczeniem. Sadzenie zaś i wycinanie drzew może nastąpić tylko w wypadkach uzasadnionych racjonalną gospodarką zadrzewieniem oraz zgodnie z planem zagospodarowania terenu cmentarza. Na cmentarzu winny być kwatery dla grzebania dorosłych i dzieci; teren cmentarza powinien być podzielony ścieżkami, które mają ułatwić dostęp do poszczególnych mogił. Należy zatroszczyć się o to, aby cmentarz był oczyszczony z chwastów, zaopatrzony w wodę i pojemniki na śmieci, a nade wszystko trzeba dbać o drzewostan upiększający miejsce spoczynku zmarłych. Szczególną troską należy otoczyć groby zmarłych za Ojczyznę, zasłużonych dla Kościoła i Narodu, jak również mogiły zmarłych kapłanów, zwłaszcza proboszczów parafii³⁹.

Dla każdego cmentarza należy sporządzić plan zagospodarowania terenu cmentarnego, który podlega zatwierdzeniu przez organa państwowego nadzoru budowlanego w trybie przewidzianym dla zatwierdzenia planów realizacyjnych⁴⁰. Plan ten powinien przewidywać ścieżki prowadzące do grobów i do oznaczonych pól grzebalnych, jak też numerację grobów⁴¹. Na każdym cmentarzu powinien być dom przedpogrzebowy lub kostnica, które służą do składania ciał zmarłych do czasu ich pochowania lub do wykonywania innych czynności związanych z chowaniem zmarłych⁴². Szczegóły co do ich urządzania i wyposażenia podaje rozporządzenie z 1972 r.⁴³ Na cmentarzach mniejszych, w miejscowościach, w których przeciętnie odbywa się jeden pogrzeb dziennie, zamiast domu przedpogrzebowego powinny być budowane kostnice z jednym widnym pomieszczeniem oraz z pomieszczeniem na trumny ze zwłokami oczekującymi na pogrzeb i niewielkim magazynem na przechowywanie sprzętu⁴⁴. Dom pogrzebowy lub kostnica powinny pozostawać pod stałym nadzorem służby cmentarnej, powinny być utrzymane w czystości i w określonych godzinach dostępne dla osób biorących udział w ceremoniach pogrzebowych. Zarząd cmentarza uprawniony jest do pobierania opłat za przechowywanie zwłok i korzystanie z urządzeń domu przedpogrzebowego lub kostnicy⁴⁵.

Zarząd cmentarza powinien prowadzić księgę cmentarną. Powinna ona zawierać następujące dane dotyczące osób, których zwłoki zostały pochowane: nazwisko i imię, płeć, wiek, ostatnie miejsce zamieszkania, datę zgonu, miejsce zgonu, przyczynę zgonu, datę i numer aktu zgonu, datę pochowania, dokładnie określone miejsce pochowania według planu zagospodarowania cmentarza, ewentualne odnotowanie faktu wydobycia, daty i miejsca ponownego złożenia szczątków. Dane te powinny być wpisane do księgi cmentarnej na podstawie przedłożonej karty zgonu. Karta zgonu jest też podstawą do pochowania zwłok i winna być przechowywana przez zarząd cmentarza przez co najmniej 30 lat⁴⁶.

Każdy cmentarz powinien tez posiadać regulamin. na tablicy ogłoszeń, przy wejściu na cmentarz, zarządca cmentarza powinien wywiesić regulamin, w którym będą podane godziny otwarcia latem i zimą, wezwanie zwiedzających cmentarz do poważnego i godnego zachowania się, jak też podanie do wiadomości publicznej tego wszystkiego, czego nie wolno na cmentarzu czynić, jak np. zaśmiecać jego terenu, zrywać kwiatów i zieleni, chodzić po grobach, palić papierosów i pić alkoholu, jeździć rowerami i samochodami, zabierać ze sobą na spacer zwierzęta, szczególnie psy, itp.⁴⁷.

Cmentarz wyznaniowy (parafialny) przed oddaniem go do chowania zmarłych powinien być pobłogosławiony przez ordynariusza miejsca. Obrzęd pobłogosławienia (benedictio), jako akt prawno-liturgiczny, powoduje określone skutki tego miejsca – czyni go miejscem świętym, tzn. w miejscu tym dopuszcza się tylko to, co służy wykonywaniu lub szerzeniu kultu, pobożności i religii, natomiast zabrania się tego, co nie odpowiada świętości miejsca. W miejscu tym władza kościelna swobodnie wykonuje swoje uprawnienia i zadania⁴⁸.

4. GROBY NA CMENTARZU

Przepisy prawa polskiego szczegółowo określają rodzaje grobów (...) na cmentarzu oraz jak winny one wyglądać i być urządzone. (...)

[od Administratorki Dormitorium:

Najnowszym dokumentem, określającym rodzaje grobów, ich wymiary oraz odstępy między nimi jest Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 7 marca 2008 r. w sprawie wymagań, jakie muszą spełniać cmentarze, groby i inne miejsca pochówku zwłok i szczątków (Dz.U. 2008 nr 48 poz. 284). Z dokumentem tym można się zapoznać, klikając tutaj.]

5. PONOWNE UŻYCIE GROBU

Tę kwestię również reguluje prawo polskie, które stwierdza, ze grób nie może być użyty do ponownego chowania przed upływem 20 lat. Po upływie tego okresu ponowne użycie groby do chowania nie może nastąpić, jeżeli jakakolwiek osoba zgłosi zastrzeżenie przeciw temu i uiści opłatę, przewidzianą za pochowanie zwłok. Zastrzeżenie to ma skutek na dalszych lat 20 i może być odnowione⁵⁵. Przepisy te nie mają zastosowania do pochowania zwłok w grobach murowanych, przeznaczonych do pomieszczenia zwłok więcej niż jednej osoby, a także do chowania urn zawierających szczątki ludzkie powstałe w wyniku spopielenia zwłok. W tym przypadku nie ma określonego jakiegokolwiek terminu. Domyślnie należy uważać je za trwałe⁵⁶. Do przedłużenia zakazu ponownego użycia grobu na dalsze 20 lat w przypadku sporu o to uprawnienie między różnymi osobami, pierwszeństwo mają: pozostały małżonek(ka), krewni zstępni i wstępni, krewni boczni do czwartego stopnia pokrewieństwa oraz powinowaci w linii prostej pierwszego stopnia. Niezależnie od powyższych przepisów zabronione jest użycie do ponownego pochowania grobów mających wartość pamiątek historycznych (ze względu na swą dawność lub osoby, które są w nich pochowane, lub zdarzenia, z którymi mają związek) albo wartość artystyczną⁵⁷. Zgodnie z zapisem ustawy zarządca cmentarza nie może odmówić przedłużenia utrzymania (rezerwacji) grobu, gdy ktokolwiek uprawniony o to prosi i uiści należną opłatę.

Znając praktykę wielu zarządców cmentarzy parafialnych, niedomagających się opłat po upływie 20 lat, należy powiedzieć, że niekorzystanie z tego prawa nie oznacza rezygnacji z niego. Zarządcy nie mają bowiem obowiązku szukania osób właściwych do uregulowania tej opłaty. Troska o tę sprawę spoczywa na osobach zainteresowanych grobem. Osobie, która mimo upływ terminu 20 lat nie zgłosiła zastrzeżenia i nie wniosła odpowiedniej opłaty, nie przysługuje roszczenie o przywrócenie posiadania miejsca oddanego przez zarząd cmentarza z przeznaczeniem na grób kogoś innego, chociażby nadal stale odwiedzała grób i utrzymywała go w należytym stanie⁵⁸.

W związku z likwidacją grobu pojawia się pytanie, co zrobić ze szczątkami osoby poprzednio tam pochowanej. Można je tam pozostawić albo przenieść w inne miejsce, z tym że można je chować również poza powierzchnią grzebalną. Decyduje o tym zarząd cmentarza. Na życzenie osoby uprawnionej do pochowania zwłok można szczątków nie wydobywać⁵⁹. Dozwolone są natomiast umowy przedłużające termin, przed którego upływem nie wolno użyć grobu do ponownego pochowania. Umowa taka powinna być sporządzona na piśmie⁶⁰. W istniejących grobach murowanych dopuszcza się chowanie zwłok osób zmarłych w ciągu 20 lat po wydaniu decyzji o zamknięciu cmentarza⁶¹.

6. STWIERDZENIE ZGONU

W myśl przepisów prawa polskiego przed podjęciem jakichkolwiek czynności związanych z pogrzebem konieczne jest stwierdzenie zgonu osoby zmarłej. Zwłoki osób zmarłych bowiem mogą być chowane dopiero po stwierdzeniu przyczyn zgonu⁶². Zgon i jego przyczyna powinny być ustalone przez lekarza, leczącego chorego w ostatniej chorobie. Jeżeli jest to niemożliwe, stwierdzenie zgonu i jego przyczyny powinno nastąpić w drodze oględzin dokonywanych przez innego lekarz lub, w razie jego braku, przez osobę powołaną do tej czynności przez właściwego starostę, przy czym koszty tych oględzin i wystawionego świadectwa nie mogą obciążać rodziny zmarłego. Sposób dokonywania oględzin oraz kwalifikacje osób, które z braku lekarzy mogą być powołane do wykonywania oględzin, określa stosowne rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej⁶³.

Osoby odpowiedzialne za stwierdzenie zgonu stwierdzają zgon i jego przyczyny w sporządzonej w tym celu karcie zgonu. Karta zgonu powinna być wypełniona w dwóch egzemplarzach dla każdego przypadku zgonu. Jeden egzemplarz karty zgonu, zawierający adnotację urzędu stanu cywilnego o zarejestrowaniu zgonu, przedstawia się administracji cmentarza w celu pochowania zwłok, drugi zaś służy do celów statystycznych. Na pochowanie zwłok bądź przekazanie ich szkołom wyższym w celach badawczych wymagane jest uprzednie stwierdzenie zgonu i jego przyczyn w karcie zgonu, zawierającej adnotację urzędu stanu cywilnego o zarejestrowaniu zgonu. Lekarze stwierdzający zgon i jego przyczyny zobowiązani są udzielać właściwym organom, na ich żądanie, wyjaśnień do celów statystycznych, odnoszących się do faktu zgonu i jego przyczyny. O ile zmarły pozostawał podczas ostatniej choroby pod opieką lekarską, wyjaśnienia powinny dotyczyć również przebiegu tej choroby. Wyjaśnienia te stanowią tajemnicę służbową i mogą być wykorzystywane tylko do celów statystycznych oraz postępowania sądowego. Zarówno lekarz, jak i inne osoby powołane do dokonywania oględzin zwłok, jeżeli przy dokonaniu tej czynności powezmą pewność lub uzasadnione podejrzenie, że przyczyną zgonu była choroba zakaźna, podlegająca obowiązkowemu zgłoszeniu, powinni zawiadomić o tym natychmiast właściwego inspektora sanitarnego⁶⁴.

W przypadku uzasadnionego podejrzenia, że przyczyną zgonu było przestępstwo, lekarz, jak i inne osoby powołane do oględzin zwłok powinni zawiadomić o tym natychmiast właściwego prokuratora lub najbliższy posterunek Policji. W przypadkach, w których zachodzi uzasadnione podejrzenie, ze przyczyna zgonu było przestępstwo, na pochowanie zwłok oprócz karty zgonu wymaganie jest zezwolenie prokuratora⁶⁵. Zwłoki osób zmarłych lub zabitych w miejscach publicznych przewozi się przed ich pochowaniem, na wniosek właściwego organu, do zakładu medycyny sądowej, a w razie jego braku na obszarze powiatu – do najbliższego szpitala mającego prosektorium, celem ustalenia przyczyny zgonu. Organizowanie tego przewozu należy do zadań państwa⁶⁶.

7. PRZEWOŻENIE ZWŁOK

W niektórych przypadkach związanych z pochówkiem zachodzi konieczność przewożenia zwłok. Jest ono dozwolone specjalnie do tego cel przeznaczonymi środkami przewozowymi (karawanami). Przewożenie zwłok na obszarze wsi może odbywać się również innymi środkami przewozowymi, z wyjątkiem środków transportu wykorzystywanych do przewozu osób lub produktów spożywczych⁶⁷. Przenoszenie lub przewożenie zwłok w otwartych trumnach czy w inny sposób jest zabronione⁶⁸.

Zezwolenia na przewiezienie zwłok lub ich szczątków przez teren państwa są udzielane przez polskie urzędy konsularne w państwie, z którego przewóz ten ma nastąpić, po stwierdzeniu braku przeszkód do wwiezienia zwłok lub ich szczątków na terytorium innego państwa. zezwolenia na wywóz poza granicę Polski zwłok lub ich szczątków mogą być udzielane jedynie po uprzednim przedłożeniu zezwolenia właściwej władzy państwa, na którego terytorium mają być pochowane, jak również państw, przez których terytorium mają być przewożone⁶⁹.

Na sprowadzenie zwłok lub szczątków z obcego państwa należy uzyskać zezwolenie starosty właściwego dla miejsca, w którym zwłoki i szczątki mają być pochowane, działającego w porozumieniu z właściwym inspektorem sanitarnym⁷⁰.

W przypadku śmierci na skutek choroby zakaźnej zezwolenie na przewóz zwłok nie może być udzielone przed upływem dwóch lat od dnia zgonu. Wyjątki od tej zasady mogą być czynione przez ministra właściwego do spraw zdrowia⁷¹.

Przewożenie zwłok i szczątków w granicach państwa na odległość nie więcej niż 60 km, a na obszarze gmin, na których nastąpił zgon, bez względu na odległość, może się odbywać bez uzyskania zezwolenia. Przewożenie natomiast zwłok i szczątków w obrębie państwa na odległość dalszą, przewożenie koleją, samolotami i statkami na wszelką odległość oraz wywożenie poza granice państwa może nastąpić po uzyskaniu zezwolenia właściwego inspektora sanitarnego⁷².

Przepisy stwierdzają również, że zwłoki przewożone w kraju na odległość większą niż 60 km powinny być zamknięte w trumnie drewnianej wyłożonej papą bądź innym materiałem mineralizacji, wypełnionej substancją płynochłonną grubości 5 cm. Trumna taka powinna być zamknięta i opieczętowana przez upoważnione przedsiębiorstwo lub zakład pogrzebowy, a następnie mieszczona na czas przewozu w szczelnie zamkniętym worku z nieprzepuszczalnego tworzywa sztucznego, odpornego na uszkodzenia mechaniczne. Po dostarczeniu trumny na miejsce przeznaczenia worek powinien być zdjęty i spalony. Zwłoki natomiast przewożone za granicę Polski powinny być zamknięte w trumnie drewnianej wybitej blachą lub posiadającej wkład metalowy albo w trumnie metalowej. Dno trumny wypełnia się warstwą płynochłonną grubości 5 cm. Powiatowy (miejski, dzielnicowy) lub portowy inspektor sanitarny może nakazać zastosowanie ponadto innych środków ostrożności przy przewozie zwłok, a gdy uzna, że środki te są dostateczne, opatruje trumnę swoją pieczęcią. Trumnę należy umieścić w szczelnej skrzyni drewnianej, uniemożliwiającej przemieszczanie się trumny, lub w innym pojemniku, wykonanym z nieprzepuszczalnego materiału⁷³. Po przewiezieniu zwłok na miejsce przeznaczenia powinny być one niezwłocznie pochowane bez otwierania trumny.

Szczątki zmarłego powstałe w wyniku spalenia zwłok, przewożone na odległość ponad 60 km, powinny być umieszczone w zalutowanym pudle metalowym (urnie) zamkniętym w skrzynce drewnianej. Przewóz zwłok dozwolony jest w zasadzie tylko w okresie od 16 października do 15 kwietnia, poza tym zaś okresem zezwolenie na przewóz może być udzielane jedynie wyjątkowo przy odpowiednim zapewnieniu bezpieczeństwa sanitarnego. Przystosowaniem i zabezpieczeniem opakowania zwłok i szczątków do przewozu na odległość ponad 60 kilometrów zajmują się upoważnione przedsiębiorstwa lub zakłady pogrzebowe⁷⁴.

8. CHOWANIE ZWŁOK

Przyjęcie zwłok do pochowania na cmentarz następuje po przedstawieniu aktu zgonu, a niekiedy również zezwolenia prokuratora. Tam, gdzie nie ma cmentarza komunalnego, powinny być przyjmowane do pochowania na cmentarzach wyznaniowych lub należących zwłoki osób zmarłych bezwyznaniowych lub należących do innego wyznania, które w danej miejscowości nie ma swojego cmentarza. Zwłoki tych osób powinny być traktowane na równi ze zwłokami osób należących do wyznania, do którego cmentarz należy, zwłaszcza odnośnie do miejsca pochowania, właściwego ceremoniału pogrzebowego i wznoszenia nagrobków⁷⁵.

Jak stwierdza ustawa z 1959 r., zwłoki osób zmarłych nie mogą być chowane przed upływem 24 godzin od chwili zgonu z wyjątkiem osób zmarłych na chorobę zakaźną⁷⁶. Najpóźniej po upływie 72 godzin od chwili zgonu zwłoki powinny być usunięte z mieszkania celem pochowania lub w razie odroczenia terminu pochowania – złożone w domu przedpogrzebowym lub kostnicy do czasu pochowania⁷⁷. Zwłoki osób chorych na choroby zakaźne powinny być natychmiast po stwierdzeniu zgonu usunięte z mieszkania i pochowane w ciągu 24 godzin od chwili zgonu na najbliższym cmentarzu⁷⁸. Rozporządzenie z 1972 r. szczegółowo określa sposób postępowania i środki ostrożności przy zwłokach osób zmarłych na choroby zakaźne⁷⁹.

Zwłoki ludzkie od chwili zgonu aż do pochowania powinny być przechowywane w taki sposób, aby nie mogły powodować szkodliwego wpływu na otoczenie. Dlatego natychmiast po zgonie zwłoki należy umieścić w miejscu możliwie chłodnym i zabezpieczyć je przed dostępem zwierząt i owadów. W miejscowościach, w których są domy przedpogrzebowe i kostnice, składanie zwłok w kościołach i kaplicach położonych poza cmentarzem jest dozwolone tylko na okres poprzedzający pogrzeb. Wyjątek od tej zasady stanowią kościoły w miastach i osiedlach posiadające oddzielne pomieszczenia do składania zwłok aż do chwili pogrzebu⁸⁰. Zwłoki przeniesione do domu przedpogrzebowego lub kostnicy nie mogą tam pozostawać po wystąpieniu objawów daleko posuniętego rozkładu; zwłoki takie należy natychmiast pochować⁸¹. Celem wstrzymania rozkładu zwłok dozwolone jest stosowanie zabiegów utrwalających; zabiegi takie mogą być wykonywane tylko pod nadzorem lekarza⁸².

Przepisy określają też, kto ma prawo pochowania zwłok. Prawo takie przysługuje najbliższej rodzinie zmarłego, a mianowicie: współmałżonkowi (współmałżonce), krewnym zstępnym i wstępnym, krewnym bocznym do czwartego stopnia pokrewieństwa oraz powinowatym w linii prostej pierwszego stopnia⁸³. Wola osoby zmarłej co do tego, gdzie ma być pochowana, ma znaczenie wiążące jedynie na płaszczyźnie moralnej⁸⁴.

Prawo pochowania zwłok osób wojskowych zmarłych w czynnej służbie wojskowej przysługuje, w myśl przepisów wojskowych, właściwym organom wojskowym. Prawo pochowania zwłok osób zasłużonych dla państwa i społeczeństwa przysługuje organom państwowym, instytucjom i organizacjom społecznym. Prawo pochowania zwłok przysługuje również osobom, które do tego dobrowolnie się zobowiążą⁸⁵.

Zwłoki niepochowane przez osoby, organy i instytucje uprawnione do tego mogą być przekazane szkołom wyższym do celów naukowych. Decyzję o wydaniu zwłok szkołom wyższym wydaje właściwy starosta⁸⁶. Zwłoki zaś niepochowane względnie nieprzekazane szkołom wyższym powinny być pochowane przez ośrodek pomocy społecznej miejsca zgonu⁸⁷.

Przepisy prawa polskiego wskazują również na miejsce pochowania zwłok ludzkich. Mogą one być pochowane przez złożenie w grobach ziemnych, w grobach murowanych lub katakumbach i pochowane przez zatopienie w morzu. Groby ziemne i groby murowane , przeznaczone na składanie zwłok i szczątków ludzkich, mogą się znajdować tylko na cmentarzach⁸⁸. Nie jest dopuszczalne grzebanie zmarłych na prywatnych posesjach⁸⁹.

Ciała osób zmarłych na okrętach będących na pełnym morzu powinny być pochowane przez zatopienie w morzu zgodnie ze zwyczajami morskimi. Wszelako w przypadku gdy okręt może w przeciągu 24 godzin przybyć do portu objętego programem podróży, należy zwłoki przenieść na ląd i tam pochować. Wyjątki od tych przepisów mogą by czynione przez kapitana okrętu z uwzględnieniem wskazań sanitarnych i wojskowych, jeżeli chodzi o okręty wojenne lub inne używane do celów wojskowych⁹⁰.

Do trumny przeznaczonej dla zwłok osoby dorosłej wolno złożyć tylko zwłoki jednej osoby dorosłej, zwłoki matki z dzieckiem nowo narodzonym lub zwłoki dwojga dzieci w wieku do lat 6. Trumna powinna mieć dno i ściany boczne nieprzepuszczalne oraz szczelnie przylegające wieko. Zwłoki powinny być złożone w trumnie na warstwie substancji płynochłonnej grubości 3 cm. Po złożeniu zwłok do trumny i przymocowaniu wieka nie wolno trumny otwierać⁹¹.

9. EKSHUMACJA

W myśl przepisów prawa polskiego ekshumacja może być dokonana wyłącznie w następujących przypadkach:

1) na umotywowaną prośbę osób uprawnionych do pochowania zwłok za zezwoleniem właściwego inspektora sanitarnego;

2) na zarządzenie prokuratora lub sądu;

3) na podstawie decyzji właściwego inspektora sanitarnego w razie zajęcia terenu cmentarza na inny cel⁹².

W przypadku uzyskania zgody na ekshumację zwłoki i szczątki powinny być pochowane na nowo w innym miejscu. W przypadkach wywłaszczenia terenu cmentarnego koszt ekshumacji i przeniesienia zwłok i szczątków ponosi nabywca terenu. Zwłoki osób zmarłych na choroby zakaźne nie mogą być ekshumowane przez upływem 2 lat od dnia zgonu⁹³. O zamierzonej ekshumacji zarządca cmentarza, w tym wyznaniowego, powinien być powiadomiony na piśmie.

Ekshumacja – zgodnie z przepisami – powinna się odbywać we wczesnych godzinach rannych podczas chłodnej pory roku (w okresie od 16 października do 15 kwietnia). O zamierzonej ekshumacji należy zawiadomić właściwego powiatowego (miejskiego, dzielnicowego) lub portowego inspektora sanitarnego, który wykonuje nadzór nad ekshumacją oraz może zezwolić na wykonanie ekshumacji w innym czasie przy zachowaniu ustalonych przez niego środków ostrożności. Przy ekshumacji mogą być obecne tylko osoby bezpośrednio zainteresowane⁹⁴.

Zwłoki ekshumowane przez upływem okresu mineralizacji powinny być wydobyte wraz z trumną, którą bez otwierania należy umieścić na czas przewozu w obrębie kraju w skrzyni szczelnie wybitej blachą. Na miejscu ponownego pochowania trumnę należy wydobyć ze skrzyni i pochować bezzwłocznie na cmentarzu bez jej otwierania. W razie ekshumacji wykonywanej po upływie okresu mineralizacji wydobyte szczątki wraz z resztkami trumny należy umieścić w nowej trumnie i przygotować do przewozu. O zamierzonej ekshumacji na cmentarzu wyznaniowym powinna być zawiadomiona właściwa jednostka wyznaniowa⁹⁵. Przepisy ustawy dotyczące ekshumacji i przewożenia zwłok nie odnoszą się do archeologicznych prac wykopaliskowych⁹⁶.

***

Zaprezentowane w artykule normy prawa polskiego w odniesieniu do cmentarzy i pochówku zmarłych dają możliwość poznania wielu szczegółowych kwestii regulujących tę płaszczyznę ludzkiego życia. Ukazano obowiązujące prawodawstwo cywilne co do zakładania, rozszerzania i zamykania cmentarzy, wskazano, w jaki sposób należy urządzić cmentarz i utrzymywać go, jak winny być usytuowane poszczególne groby, jakie winny być odstępy między nimi i jak przedstawia się kwestia ich ponownego użycia. Przybliżono kwestie związane z pogrzebem, z więc chowaniem zmarłych, gdzie stwierdzenie zgonu i jego przyczyny stanowi podstawę do podjęcia jakichkolwiek czynności związanych z urządzeniem pogrzebu i samym pochówkiem. Omówiono również sprawę odnoszącą się do zagadnienia przewożenia zwłok i ekshumacji. Zaprezentowane normy prawa polskiego są w miarę spójne i precyzyjne, aczkolwiek w niektórych kwestiach, szczególnie w odniesieniu do działalności gospodarczej w zakresie usług pogrzebowych, wymagają aktualizacji. Dają tez podstawę do stwierdzenia, że polskie prawo pogrzebowe kieruje się szacunkiem i czcią dla ciała zmarłego. Jednocześnie porządkuje kwestie odnoszące się do posiadania i funkcjonowania cmentarzy, sposobu i miejsca pochówku, wzywając do uszanowania miejsca spoczynku zmarłych.